Davlat va huquq nazariyasi

1. Ijtimoiy xavflilik huquqbuzarning jamiyat qadriyatlariga tajovuz qilishini, 
xususiy va ijtimoiy manfaatlarni poymol etishini anglatadi. Huquqbuzarlikning 
zararliligi yoki xavfliligi shundaki, u jamiyat hayotining maromiga, huquqiy 
tartibotga salbiy ta’sir ko`rsatadi. Huquq buzarlik ijtimoiy xavfli xususiyatga ega, 

115
ya’ni muayyan zarar keltiradi yoki shaxs, mulk, davlat, jamiyat uchun xavf 
tug’diradi. Huquqiy adabiyotlarda nojo`ya xatti-harakat ijtimoiy xavfli ekanligi 
yoki qonun buzilishining juda og’ir turi ekanligi haqida munozaralar mavjud. 
Fikrimizcha, qonun buzilishining har qanday shakli ijtimoiy xavfli hodisadir.  
2. Huquqqa xiloflilik – huquqbuzarlikning ikkinchi belgisi. Bu o`rinda so`z 
qilmish oqibatida qonun, muayyan huquqiy norma talabining buzilishi to`g’risida
bormoqda. Boshqacha aytganda, huquqbuzar qonunda yoki huquq normasida 
belgilab qo`yilgan taqiqni buzishi sodir bo`ladi. Agar bunday taqiq bo`lmasa va 
unga zid xatti-harakat amalga oshirilmasa, huquqbuzarlik ham bo`lmaydi. Qonun 
kengaytirilgan holda yoki analogiya bo`yicha sharhlanishi mumkin emas. Huquqqa 
xiloflik – ijtimoiy xavfli qilmishning yuridik ifodasidir. Huquq buzilishi huquqqa 
xilof xatti-harakatdir. 
3. Huquqbuzarlik faqat kishilar tomonidan sodir etiladi. Huquqbuzarlikning 
sub’ekti sifatida faqat jismoniy shaxslar, odamlar tan olinadi; jonivor, hayvon va 
parrandalar g’ayrihuquqiy harakatlari uchun yuridik javobgarlikka tortilmaydi. 
Huquq tarixidan ma’lumki, hayvonlar ham ba’zi vaqtlarda qonun buzilishining 
sub’ekti bo`lib hisoblangan. O`rta asrlarda ba’zi mamlakatlarda to`ng’izlar,
sichqonlar, kalamushlar, itlar va hokazo jinoyat sodir qilganlar, shunga ko`ra 
barcha yuridik qoidalarga muvofiq, ularni sud qilishgan: bu haqda tergov olib 
borilgan, ular sudga chaqiriq varaqasi orqali chaqirilgan, prokuror va himoyachi 
sudda nutq so`zlagan, sud hukmi chiqarilgan va ijro qilingan. Faqat o`z 
g’ayrihuquqiy xatti-harakatlarining oqibatlarini anglashga qobiliyatli va unga javob 
bera oladigan (delikt layoqatli) shaxslarning huquqqa xilof qilmishlari 
huquqbuzarlik deb tan olinadi. Shu bois aqli noraso, muomala layoqatiga (delikt 
layoqatiga) ega bo`lmagan shaxslar va yosh bolalar huquqbuzarlikning sub’ekti
hisoblanmaydilar. Huquqbuzarlik shaxsning fikrlash tarzi emas, balki uning 
qilmishi, xulq-atvoridir. Bunday xulq-atvor esa, huquqqa xilof harakat yoki 
harakatsizlik shaklida namoyon bo`ladi. Huquqbuzarning ijtimoiy xavfli niyati 
faqat uning xulq-atvorida, harakati (harakatsizligi) da o`z ifodasini topadi. Gegel’
o`zining “Huquq falsafasi” asarida kishilar e’tiqodlari, niyatlari uchun emas, balki 
faqat qilmishlari uchun javob berishlari lozimligi to`g’risidagi g’oyani ilgari 
surgan
1
.
4. Ayblilik – huquqbuzarlikning uchinchi belgisi. Huquq normasini buzishda 
ayblanayotgan shaxs yuridik javobgarlikni zimmasiga olishga qodir bo`lishi va o`z 
harakatlarni qasddan yoki ehtiyotsizlik orqali sodir etgan bo`lishi lozim.  
2. Huquqbuzarlik tushunchasi, belgilari va turlari 
Huquqbuzarlik – aybli qilmishdir. Agar shaxsning harakatida ayb bo`lmasa, 
uning harakati garchi shaxsning holati chetdan qaraganda huquqiy tartibotga 
qarshidek ko`rinsa ham huquqbuzarlik hisoblanishi mumkin emas. Masalan, 
zaruriy mudofaa holatida odam o`ldirish. 
Ayb – shaxsning o`zi sodir etgan huquqqa xilof harakatga va uning zararli 
1
Ԕɚɪɚɧɝ: Ƚɟɝɟɥɶ Ƚ. - ȼ.Ɏ. Ɏɢɥɨɫɨɮɢɹ ɩɪɚɜɚ. – Ɇ., 1990, ɋ.141, 144, 145, 192.

116
oqibatlariga bo`lgan ruhiy munosabati. Inson oldida qariyb har doim huquqqa mos 
yoki unga zid harakat qilishni tanlash imkoni bo`ladi. Agar u ikkinchi yo`lni 
tanlasa, huquqqa xilof qilmishni aybli tarzda sodir etgan, deb hisoblanadi. 
5. Qilmishning jazoga sazovorligi ma’lum huquqbuzarlik uchun uni sodir 
etgan shaxsning vakolatli davlat organi tomonidan javobgarlikka tortilishini 
anglatadi. Ushbu javobgarlik chorasi va chegarasi huquqiy normaning 
sanktsiyasida ifodalanadi.  
Huquqbuzarlik tarkibi: Huquqbuzarlik yuridik fakt bo`lib hisoblanadi, u o`z 
navbatida, qo`riqlovchi xarakterga ega bo`lgan huquqiy munosabatlarni ham 
yuzaga keltiradi. Huquqbuzarlikning tarkibi muayyan huquq normasini sharhlash, 
uning mazmunini ochish hamda dunyoqarash nuqtai nazaridan muhim ahamiyatga 
ega.
Huquqbuzarlik tarkibi to`rtta elementni o`z ichiga oladi: huquqbuzarlikning 
ob’ekti, sub’ekti, ob’ektiv tomoni va sub’ektiv tomoni. 
Huquqbuzarlikning ob’ekti deganda huquq bilan tartibga solinadigan va 
qo`riqlanadigan g’ayrihuquqiy harakat yoki harakatsizlik natijasida zarar 
etkaziladigan ijtimoiy munosabatlarga tushuniladi. Ob’ekt huquqiy normada aniq 
ifodalangan bo`ladi. Huquqbuzarlik sodir etgan shaxs nafaqat jamiyatda qaror 
topgan huquqiy tartibotga, balki fuqarolarning huquqiy ongiga hamda ularning 
sub’ektiv huquqlariga zarar etkazadi.  
Huquqbuzarlik ob’ekti va predmeti alohida tushunchalar bo`lib, ular bir-
biridan farq qiladi. Masalan, o`g’rilik jinoyatining ob’ekti, o`zgalar mulki, ya’ni
mulkiy mazmundagi ijtimoiy munosabat hisoblanadi, uning predmeti esa pul, 
videotexnika, mebel’, transport vositalari va boshqa shu kabi turli xil moddiy 
ashyolar bo`lishi mumkin. 
Huquqbuzarlikning ob’ektiv tomoni huquq buzilishining tashqi tavsifi bo`lib, 
bunda shaxsning harakati va harakatsizligi oqibatida huquqning buzilishi hamda 
uning ijtimoiy xavfliligi namoyon bo`ladi. Mazkur jihatga qarab, huquqbuzarlik 
to`g’risida, uning qanday sodir bo`lganligi va qay darajada zarar keltirganligi 
haqida fikr yuritish mumkin. 
Huquqbuzarlikning ob’ektiv tomoni qonun bilan qo`riqlanadigan ijtimoiy 
munosabatlarga zarar etkazuvchi ijtimoiy xavfli qilmishning asosiy belgilari 
yig’indisidir. Shu bois qonun chiqaruvchi organ, birinchi navbatda, huquqbuzarlik 
tarkibining ob’ektiv tomoni belgilarini qonunda to`liq ta’riflashga harakat qiladi. 
Qilmishning ob’ektiv tomonini tahlil qilmay turib, shaxsning qilmishida 
huquqbuzarlik alomati bor yoki yo`qligi to`g’risidagi  xulosaga kelish mumkin 
emas.  
Huquqbuzarlikning ob’ektiv tomoni elementlari bo`lib quyidagilar 
hisoblanadi: a) huquqqa zid qilmish (harakat yoki harakatsizlik); b) harakat yoki 
harakatsizlik natijasida ijtimoiy munosabatlarga etkazilgan zarar (oqibat); v) 
huquqqa zid qilmish bilan zararli oqibat o`rtasidagi sababiy bog’lanish; g) huquqqa 
zid qilmishning sodir etilgan joyi, vaqti va muhiti; d) huquqbuzarlikni amalga 
oshirish usuli va vositalari.  
Ijtimoiy xavfli qilmish harakat yoki harakatsizlikda ifodalanadi. 
Harakat shaxsning qonun bilan qo`riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarga 

117
zarar etkazishga qaratilgan ijtimoiy xavfli, irodaviy va faol xulq-atvoridir. 
Masalan, odam o`ldirish, o`g’rilik, pora olish, pora berish, pora olish berishda 
vositachilik qilish, transport vositasini olib qochish kabi jinoyatlar harakat orqali 
sodir etiladi.
Harakatsizlik deganda, shaxsning normativ-huquqiy hujjatlarda bajarishi 
shart qilib belgilangan muayyan harakatlarni bajarmasligida ifodalangan  ijtimoiy 
xavfli, ongli va sust xulq-atvorini  tushunish lozim. Masalan, xavf ostida qoldirish, 
voyaga etmagan farzandni moddiy ta’minlashdan bo`yin tovlash, hokimiyat 
vakilining harakatsizligi, sud qarorini bajarmaslik kabi jinoyatlar harakatsizlik 
oqibatida sodir etiladi. 
Huquqbuzarlikning sub’ekti bo`lib, huquqbuzarlikni sodir qilgan o`z 
qilmishlarining oqibati uchun yuridik javobgarlik o`tay oladigan (delikt layoqatiga 
ega) yuridik va jismoniy shaxslar hisoblanadi. Sub’ektlarning xususiyatlari 
huquqbuzarlikning turiga bog’liq bo`ladi. Masalan, jinoiy va ma’muriy huquqning 
sub’ektlari bo`lib faqat jismoniy shaxslar hisoblanadi. Huquqni buzishning 
sub’ektlari ikki turga ajratiladi: grajdanlar va yuridik shaxslar. Yuridik 
shaxslarga – davlat organlari, korxona, muassasa va tashkilotlar kiradi. Yuridik 
shaxslar deb o`zlariga xos mulkka ega bo`lgan, o`z nomlaridan mulkiy va mulkiy 
xarakterda bo`lmagan shaxsiy huquqlarga ega bo`la oladigan va majburiyatlarni 
o`tay oladigan, sudda yoki hakamlar sudida da’vogar va javobgar bo`la oladigan 
tashkilotlar taniladi (O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 39-
moddasi). 
Jinoyat sub’ektining umumiy belgilari: a) jismoniy shaxs; 2) aqli rasolik; 
3)jinoiy javobgarlikka tortish yoshiga etganlik. 
Jismoniy shaxs bo`lib, O`zbekiston fuqarolari va fuqaroligi bo`lmanan 
shaxslar hamda chet el fuqarolari hisoblanadilar. O`zbekiston Respublikasida 
yuridik shaxslar jinoyat subekti xisoblanmaydi. 
Aqli raso shaxs deganda, huquqbuzarlik sodir etgan vaqtda o`z qilmishining 
ijtimoiy xavfli ekanligini anglagan va o`z harakatlarini boshqara olgan shaxs 
tushuniladi. 
Mast holatida yoki giyovandlik vositalari, psixotrop yoki odamning aql-
idrokiga ta’sir etuvchi boshqa moddalar ta’sirida jinoyat sodir etilsa, javobgarlikni 
og’irlashtiruvchi holat hisoblanadi va shaxs javobgarlikdan ozod qilinmaydi 
(JKning 19-moddasi). 
Aqli noraso shaxs deganda, huquqbuzarlik sodir etgan vaqtda o`z qilmishining 
ijtimoiy xavfli xususiyatini anglay olmagan va o`z harakatlarini boshqara 
olmaydigan, oqibatlari uchun javob bera olmaydigan  shaxs tushuniladi (masalan, 
shizofreniya, epilepsiya, oligefreniya va boshq.) 
Shaxs sud tomonidan aqli noraso deb topilsa, unga nisbatan tibbiy yo`sindagi 
majburlov chorasi qo`llanilishi mumkin (JKning 18 - moddasi). 
Huquqbuzarlikning sub’ektiv tomoni shaxsning (jismoniy va yuridik) 
huquqqa qarshi qaratilgan harakati yoki harakatsizligi oqibatiga, ulardan kelib 
chiqadigan ijtimoiy zararga nisbatan ruhiy-ongli munosabatidir. Huquqbuzarlik 
sub’ektiv tomonining zaruriy belgisi aybdir. Ayb - huquqbuzarning huquqqa xilof 
xatti-harakatiga va ularning ijtimoiy xavfli oqibatiga nisbatan qasd  yoki 

118
ehtiyotsizlik shaklidagi munosabatidir.  
Qasd – shaxsning huquqqa xilof xatti-harakatini sodir qilayotgan paytida, shu 
harakatning huquqqa xilofliligini, ijtimoiy xavfliligini, uning oqibatini anglashi 
yoki tushunishidir va bu xatti-harakatning natijasida ijtimoiy xavfli oqibatlar kelib 
chiqishini bilgani holda ularning kelib chiqishini istab harakat qilishi (to`g’ri qasd) 
yoki ularning kelib chiqishiga yo`l qo`yishidir (egri qasd). 
Ehtiyotsizlik — shaxsning xatti-harakatlari natijasida kelib chiqishi mumkin 
bo`lgan oqibatlarning oldini olishni nazarda tutib, beparvolik bilan o`ziga ishonib 
harakat qilishidir. 
Huquqbuzarliklar ijtimoiy xavflilik darajasiga ko`ra ikki guruhga bo`linadi. 
 Jinoyat - sodir etilishi Jinoyat kodeksida jazo qo`llash tahdidi bilan 
taqiqlangan aybli ijtimoiy xavfli qilmish (harakat yoki harakatsizlik). Jinoyat 
natijasida davlat, jamiyat va shaxs manfaatlariga jiddiy zarar etkaziladi.  
Har qanday jinoiy-huquqbuzarlik jinoyatdir. Jinoyat kodeksi va boshqa 
jinoyat qonunchiligida nazarda tutilmagan xatti-harakatlar jinoyat hisoblanmaydi. 
1.Nojo`ya xatti-harakat – nojo`ya ish huquqbuzarlikning ko`p tarqalgan 
ko`rinishi bo`lib, ijtimoiy xavfning kamligi bilan tavsiflanadi va jazo choralarining 
qo`llanishiga qarab jinoyatdan farq qiladi.  
Jinoyat – huquqbuzarlikning eng og’ir turidir. Nojo`ya hatti-harakat bu 
huquqbuzarlik hisoblanib, boshqaruv, mehnat, mulkiy va boshqa munosabatlarga 
putur etkazuvchi, lekin ijtimoiy xavflilik darajasiga ko`ra jinoyat 
hisoblanmaydigan huquq buzilishidir. 
Jinoyat va nojo`ya hatti-xarakatni aniq chegaralash lozim. Chunki u jazoning 
ijtimoiy-huquqiy chora sifatidagi turi va miqdori bilan bog’liqdir. Ular ijtimoiy 
xavflilik darajasiga ko`ra farqlanadi. Nojo`ya hatti-harakatga nisbatan jinoyat 
og’ir, ijtimoiy xavfli hisoblanadi. 
Ijtimoiy havflilik darajasini aniqlashda quyidagi mezonlar qo`llaniladi. 
Birinchidan, qonunga hilof ravishda tajovuzkorlik ob’ekti bo`lgan 
munosabatlarni huquqiy tartibga solishning ahamiyati. Jinoiy tajovuz ob’ekti,
odatda, eng muhim ijtimoiy munosabatlar, manfaatlar, moddiy ne’matlar
hisoblanadi. Bu, eng avvalo, shaxsning hayoti va sihat-salomatligi, uning sha’ni va 
qadr-qimmati, mulki, davlat xavfsizligi, unda o`rnatilgan boshqaruv tartibi va 
boshqalardir. Ijtimoiy munosabatlarning mehnat, tabiatni muhofaza qilish, 
transport, uy-joy, kommunal xo`jaligi hamda boshqa sohalari bunchalik 
ahamiyatga molik emas, chunki ulardagi tajovuzkorlik qonunda jinoyat emas, balki 
nojo`ya xatti-harakat deb e’tirof etiladi. 
Ikkinchidan, keltirilgan zarar hajmi. Agar keltirilgan zarar katta bo`lsa, 
odatda, xatti-harakatni jinoyat deb hisoblanadi. Juda qichik bo`lsa, u nojo`ya xatti-
harakat deb aytiladi. Masalan, o`zboshimchalik ma’muriy nojo`ya xatti-harakat 
sohalari (qonunda belgilangan tartib-qoidani o`zboshimchalik bilan buzish) fuqaro, 
davlat yoki jamoat tashkilotlariga jiddiy zarar keltirmasa, nojo`ya xatti-harakat 
hisoblanadi. Agar u shaxs, davlat yoki jamoat tashkilotlariga zarar keltirgan bo`lsa, 
bunday xatti-harakat jinoyat qonunlariga muvofiq jinoyat deb hisoblanadi. 
Uchinchidan, huquqqa zid qilmishning usuli, vaqti va sodir qilish joyi. 

119
Masalan, harbiy xizmatchi tomonidan tinchlik vaqtida buyruqni bajarmaslik 
intizomiy nojo`ya xatti-harakat deb topilsa, urush vaqtida bu og’ir jinoyat 
hisoblanadi. 
Nojo`ya xatti-harakatlar ba’zi turlarining kengayib borishi ular ijtimoiy 
xavfining keskin ortishiga olib keladi va qonunchilikda nazarda tutilmagan 
jinoyatlarning sodir etilishiga sabab bo`ladi. Bunday paytda Jinoyat kodeksi yangi 
moddalar bilan to`ldiriladi. 
To`rtinchidan, huquqbuzarning shaxsi. Nojo`ya xatti-harakatlar jinoyatlardan 
farqli o`laroq, shaxs tomonidan ijtimoiy xavf tug’dirmaydi yoki kam xavfli bo`ladi. 
Agar shaxs huquqiy normalarni bir necha marta buzsa, ijtimoiy xavf tug’diradi va 
uning keyingi xatti-harakati nojo`ya harakat tarzida emas, balki jinoyat tarzida 
baholanadi. Mast holatida transport vositasini boshqargani va yana shunga 
o`xshash xatti-harakatlar sodir etgani uchun (bunda uning transport vositasini 
boshqarishga huquqi bo`lmasa) ma’muriy tarzda haydovchilik guvohnomasidan 
mahrum etilgan shaxs o`sha nojo`ya harakatlarini qayta takrorlasa, jinoiy 
javobgarlikka tortiladi. 
Nojo`ya xatti-harakat quyidagi turlarga bo`linadi: 
Fuqaroviy huquqbuzarlik, bunda fuqarolik huquq va majburiyatlarining 
buzilishi, ya’ni majburiyatlar bajarmaganligi bois, mol-mulkka, kishining sha’niga 
yoki sog’lig’iga ziyon etkazilishi tushuniladi. Mazkur turdagi huquqbuzarlik 
mulkiy va shaxsiy nomulkiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy normalar 
talabini buzish oqibatida kelib chiqadi. Shaxsiy nomulkiy huquqlar buzilganida 
javobgarlik choralari quyidagicha bo`lishi mumkin, masalan, da’vogarning sha’ni
va qadr-qimmatiga putur etkazuvchi ma’lumotlarga nisbatan javobgar tomonidan 
raddiya bildirish. Mulkiy huquqbuzarlik sodir etilganda etkazilgan zararni undirish, 
neustoyka to`lash, qarzdordan mulkni olib qo`yish, bitimni haqiqiy emas deb 
topish kabi javobgarlik choralari qo`llaniladi. Fuqaroviy huquqiy javobgarlik 
choralari sud, xo`jalik sudi, hakamlik sudi tomonidan qo`llaniladi.   
Ma’muriy huquqbuzarlik deb jamoat yoki davlat tartibiga, davlatning yoki 
shaxsning mulkiga, fuqarolarning huquq va erkinliklariga tajovuz qiladigan hamda 
sodir etilgani uchun qonunda ma’muriy javobgarlik nazarda tutilgan 
g’ayriqonuniy, aybli (qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan) harakat 
yoki harakatsizlikka aytiladi. Ma’muriy huquqbuzarlik, xuddi jinoyat kabi, jamiyat 
uchun xavfli bo`lib, undan faqat ushbu xavfning darajsi bilan farq qiladi. Ma’muriy
huquqbuzarlik ma’muriy qonunchilik tomonidan belgilangan umummajburiy 
talablarni fuqarolar, xizmat mavqei va itoat etish tartibidan qat’iy nazar mansabdor 
shaxslar tomonidan buzilishidir.  
Intizomiy huquqbuzarlik – korxona, tashkilot yoki muassasalarning 
rahbariyati tomonidan o`rnatilgan yurish - turish va ichki mehnat tartib-qoidalari, 
xizmat intizomining xodimlar tomonidan buzishlishi hamda  xizmat vazifalarini 
bajarilmasligidir. Mazkur huquqbuzarlik intizomiy javobgarlikka sabab bo`ladi. 
Intizomiy jazo choralari yuqori turuvchi organ yoki mansabdor shaxs (rahbar) 
tomonidan qo`llaniladi. 
Ba’zi yuridik adabiyotlarda huquqbuzarlikning alohida turi sifatida 
protsessual nojo`ya xatti-harakatlar (huquqbuzarliklar) ajratib ko`rsatiladi. 

120
Protsessual huquqbuzarlik – qonun bilan belgilangan odil sudlovni amalga 
oshirish, yuridik ishlarni huquqni qo`llash organlarida o`tishi, huquqni qo`llash 
hujjatini chiqarish tartib-taomilining buzilishidir. Masalan, guvohning sud 
majlisiga kelmasligi. Bunday holda guvoh sudga majburan olib kelinishi mumkin. 
Sudlanuvchining chaqiriq qog’oziga binoan sudga kelmay qolishi ham protsessual 
huquqbuzarlik hisoblanadi. Bunda sud’ya sudlanuvchiga nisbatan ehtiyot chorasini 
o`zgartirishi mumkin. 
3. Yuridik javobgarlik tushunchasi, turlari va printsiplari 
Huquqshunoslik fanida yuridik javobgarlik masalasida turlicha fikrlar mavjud. 
Ko`pchilik mualliflar yuridik javobgarlikni davlatning o`z huquqiy talablarini 
bajarishga qaratilgan majburlov choralarini ko`llashi deb tushunsalar, boshqa ba’zi
olimlar unga amaldagi yuridik kategoriyalar doirasida yondashib, uni qo`riqlovchi 
huquqiy munosabatlar, maxsus yuridik majburiyatlar yoki huquq normalari 
sanktsiyalari ko`rinishida talqin etishga intiladilar. 
Yuridik javobgarlik-huquqbuzarlik sodir etgan shaxsga nisbatan protsessual 
tartibda qonunchilikda belgilangan davlat majburlov choralarini qo`llashdir. 
Huquqshunoslik fanida yuridik javobgarlik masalasi yuzasidan turlicha fikrlar 
mavjud. Ko`pchilik mualliflar yuridik javobgarlikni ba’zan davlatning huquq 
talablarini bajarishga qaratilgan majburlov choralarini qo`llashi deb tushunsalar, 
boshqa ba’zi bir olimlar unga amaldagi yuridik kategoriyalar doirasida yondashib, 
yuridik javobgarlikni qo`riqlovchi huquqiy munosabatlar, maxsus yuridik 
majburiyatlar yoki huquq normalari sanktsiyalari ko`rinishida talqin etishga 
intiladilar.    
Yuridik javobgarlikning tabiati va mazmunini aniq belgilash uchun avvalo 
javobgarlikning o`zi nima degan savolga javob berish zarur. Javobgarlikni ikki 
ma’noda: aktiv javobgarlik va retrospektiv javobgarlik
1
ma’nosida tushunish 
mumkin. 
Ijobiy ma’nodagi javobgarlik – mas’uliyatlilikdir,
ya’ni shaxsning 
jamiyatdagi o`z o`rnini, ijtimoiy taraqqiyotdagi rolini va jamiyat ishlaridagi 
o`zining ishtirokini chuqur anglab harakat qilishidir. Huquq normalari va 
qonunchilik talablariga nisbatan mas’uliyatlilik kishilar harakatining ahloqiy va 
siyosiy regulyatori sifatida maydonga chiqadi. Ijobiy ma’nodagi javobgarlik huquq 
normalari talablarini buzmaslik uchun javobgarlikdir. 
Retrospektiv ma’nodagi javobgarlik – 
shaxs o`z harakatlarining salbiy 
natijalari uchun, huquqni buzganligi uchun ma’lum huquq va burchlardan mahrum 
bo`lish formasida o`taladigan javobgarlikdir. Bu ma’nodagi javobgarlik huquqqa 
zid keluvchi va jamiyat manfaatlariga zarar etkazuvchi xatti-harakatni sodir 
etganlik uchun yuklanadigan javobgarlikdir. 
Javobgarlikning bu ikki turi o`zaro uzviy bog’liqdir. Ijobiy javobgarlik 
(mas’uliyat) qancha yuqori bo`lsa, turmush qoidalari shuncha yaxshi bajariladi 
1
Ɋɟɬɪɨɫɩɟɤɬɢɜ – ʆɬɦɢɲ, ʆɬɦɢɲɝɚ ԕɚɣɬɢɲ ɞɟɦɚɤɞɢɪ. ɘɪɢɞɢɤ ɦɚɴɧɨɞɚ ԟɭԕɭԕɢɣ ɧɨɪɦɚɧɢ ɛɭɡɝɚɧɞɚɧ ɤɟɣɢɧɝɢ
ɠɚɜɨɛɝɚɪɥɢɤ, ɹɴɧɢ ʆɬɝɚɧ ɢɲ ɭɱɭɧ ɠɚɜɨɛɝɚɪɥɢɤ.

121
hamda retrospektiv javobgarlikka tortilish holatlari shuncha kam bo`ladi. 
Ijobiy va retrospektiv javobgarlik faqat yuridik javobgarlik uchungina xos 
elementlar bo`lib qolmasdan, balki umuman sotsial javobgarlik uchun ham xosdir. 
Sotsial javobgarlik ancha keng tushuncha bo`lib, barcha sotsial normalarni 
buzganlik (yoki buzmaslik) uchun javobgarlikni nazarda tutadi. Sotsial javobgarlik 
siyosiy javobgarlik, yuridik javobgarlik, axloqiy va boshqa xil javobgarliklarni o`z 
ichiga oladi. 
Yuridik javobgarlik – bir tomondan, fuqarolar va mansabdor shaxslarning 
davlat tomonidan o`rnatilgan huquqiy norma talablariga to`liq amal qilish 
mas’uliyati va, ikkinchi tomondan, davlat bilan huquqni buzgan shaxs o`rtasida 
huquqiy munosabat bo`lib, bunda aybdor shaxs muayyan huquqlardan mahrum 
etilib, o`zi uchun noxush oqibatlar kelib chiqishidan jabrlanishidir. Bunda huquq 
normasi sanktsiyalarini realizatsiya qilish momenti yuridik javobgarlik belgilash 
momentiga mos keladi deyish mumkin. 
Yuridik javobgarlikda huquqqa xilof xatti-harakatni sodir etgan shaxsga 
nisbatan uning erki va istagidan qat’i nazar davlat majburlov chorasi qo`llaniladi. 
Davlatning majburlash kuchi faqat huquq normalari talablarini buzgan shaxslarga 
nisbatangina qo`llaniladi.  
Yuridik javobgarlik – huquqbuzarga nisbatan huquq normalarida ko`zda 
tutilgan sanktsiyalar asosida davlatning majburlov choralarini qo`llashi bo`lib, 
bunda aybdor shaxs muayyan huquqlardan (shaxsiy, mulkiy, tashkiliy va hokazo) 
mahrum etiladi.  
Yuridik javobgarlik quyidagi belgilari bilan tavsiflanadi:  
1) yuridik javobgarlik davlat majburlov choralari bilan bog’liq;
2) yuridik javobgarlik huquqbuzarlik bilan bog’liq;
3) yuridik javobgarlik huquqbuzar uchun salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi 
(ozodlikdan, ota-onalikdan mahrum bo`lish yoki sodir etilgan qilmishi uchun 
jarima to`lash va hokazo);  
4) huquqbuzarga nisbatan qo`llaniladigan choralarning xarakteri va hajmi 
huquq normalarning sanktsiyasida o`rnatilgan bo`ladi; 
5) davlat tomonidan qo`llaniladigan majburlov choralari huquqni qo`llash 
faoliyati davomida tegishli vakolatli organlar tomonidan qonunda belgilangan 
tartibda va protsessual shakllarga amal qilgan holda olib boriladi. 
Yuqoridagi xususiyatlari bilan yuridik javobgarlik siyosiy, axloqiy va boshqa 
javobgarliklardan farq qiladi.
Yuridik javobgarlikka tortish uchun asosi – huquqbuzarlikdir,  ya’ni,  huquq 
normalari talabini buzuvchi muayyan harakat yoki harakatsizlikdir. 
Tabiiyki, yuridik javobgarlik muayyan maqsadlarni ko`zlaydi. Bu erda 
“maqsad” deganda yuridik javobgarlikning jamiyatda bajaradigan vazifasi nazarda 
tutilmoqda. Yuridik javobgarlikning ikki muhim maqsadi mavjud: huquqiy 
tartibotni muhofaza qilish va fuqarolarni tarbiyalash. Bu maqsadlarga erishish 
uchun yuridik javobgarlik quyidagi funktsiyalarni  bajaradi:  jazolash  (jarima 
solish); buzilgan huquqni tiklash (masalan, mulkiy javobgarlik, etkazilgan 
zararni undirish); ogohlantirish. Mazkur funktsiyalar vositasida yuridik 
majburiyatlarning bajarilishi ta’minlanadi.

122
Yuridik javobgarlikning belgilari. Yuridik javobgarlik quyidagi o`ziga xos 
belgilari bilan ajralib turadi:
Birinchidan, u davlat majburlovi bilan chambarchas bog’liq. Yuridik 
javobgarlik davlat tomonidan o`rnatiladi va yuridik normalarda ifoda etilganidek, 
huquqning talablaridan chetga chiqqan aybdor shaxslarga nisbatan majburiy 
ta’sirning o`ziga xos usuli bo`lib hisoblanadi. Yuridik javobgarlik ayrim nojo`ya 
xatti-harakatga nisbatan javob sifatida alohida hollarda qo`llaniladi. Shuning 
uchun, qoidaga ko`ra, u huquqbuzarlar uchun qo`llanadigan qat’iy cheklovlar 
tarzida namoyon bo`ladi. 
Ikkinchidan, yuridik javobgarlikning amaldagi asosi shunday huquqbuzarlik, 
ya’ni shaxsning ichki (ongi yoki irodasi) va tashqi harakatlarining birligini 
mujassamlashtirgan xatti-harakati sifatidagi akt bo`lishi mumkin. Bu huquqiy 
ko`rsatmalarni buzishda aybdor bo`lgan shaxsgina huquqiy javobgarlikning 
sub’ekti bo`lishi mumkinligini bildiradi. 
Uchinchidan, yuridik javobgarlik davlat tomonidan ayblash, huquqbuzarning 
xulq-atvori uchun tanbeh berish bilan bog’liq. Davlat tomonidan ayblash – bir 
qator xususiyatlarga ega bo`lgan tushuncha hisoblanadi: a) bunday qoralash xulq-
atvori uchun tanbeh beriladigan sub’ektlarga nisbatan hokimiyat ta’sirini qo`llash 
bilan bog’liq; b) davlat tomonidan ayblash huquqbuzarni aybdor deb topish, unga 
nisbatan aniq javobgarlik choralarini belgilash va ularni amalga oshirishda 
namoyon bo`ladi; v) bu retrospektiv xususiyatga ega. Bunda fuqarolar, mansabdor 
shaxslar, tashkilotlarning ilgari sodir etilgan huquqqa xilof faoliyati va harakatlari 
salbiy bahoga sazovor bo`ladi. 
To`rtinchidan, yuridik javobgarlik hamma vaqt huquqbuzarga nisbatan 
ma’lum salbiy (noxush) oqibatlarning kelib chiqishi bilan bog’liq. Yuridik 
javobgarlikni huquqbuzarlik sodir qilgan shaxs uchun qonunda belgilangan 
qiyinchiliklar va cheklashlarsiz tasavvur qilib bo`lmaydi. 
Yuridik javobgarlikning quyidagi turlari mavjud: 
Jinoiy javobgarlik fuqarolar tomonidan jamiyat va davlat tuzumiga, turli 
shakldagi mulkka, xo`jalik tizimiga, fuqarolarning huquqlari va qonun bilan 
qo`riqlanadigan manfaatlari va hakozolarga qarshi tajovuz qilinganida kelib 
chiqadi. Jinoyat kodeksida nazarda tutilgan talablarni buzish jinoyat hisoblanadi va 
shu jinoiy harakat yoki harakatsizlikka nisbatan jinoiy javobgarlik belgilanadi. 
Jinoiy javobgarlikka davlat majburlov choralarining eng qattiq turlari kiradi. Uni 
amalga oshirish Jinoyat, Jinoyat-protsessual, Jinoyat-ijroiya kodekslari bilan 
tartibga solingan.  
Jinoiy javobgarlikda jazo asosiy va qo`shimcha turlarga bo`linadi. Hozirgi 
kunga kelib jazo tizimini erkinlashtirish (liberallashtirish) bo`yicha islohotlar 
amalga oshirilmoqda. Prezident famoniga muvofiq, O`zbekiston Respublikasida 
o`lim jazosi 2008 yil 1 yanvardan boshlab bekor qilindi. Shu bilan bir qatorda mol 
– mulkni musodara qilish jazosi qo`shimcha jazo tizimidan chiqarib tashlandi. 
Ma’muriy javobgarlik – ma’muriy-huquqiy munosabatlarning buzilishi bilan 
bog’liq bo`lib, ularga 
– 
jamiyatda o`rnatilgan tartib-qoidalarni bajarmaslik, 
masalan yo`l harakati qoidalarini va jamoat tartibini buzish, tabiatni muhofaza 
etishga qarshi harakatlar va boshqalar kiradi.  

123
Ma’muriy-huquqiy javobgarlik bo`yicha quyidagi jazo choralarini ko`rsatish 
mumkin: ogohlantirish; jarima solish; (huquqbuzarlik quroli yoki ob’ekti bo`lgan 
narsani) musodara qilish; maxsus huquqlardan mahrum etish (ov qilish, transport 
vositalaridan foydalanish va hokazo); ma’muriy qamoq; ahloq tuzatish ishlari va 
boshqalar.  
Fuqaroviy-huquqiy javobgarlik – fuqarolik qonunchiligi qoidalarini buzgan 
shaxslarga nisbatan jabrlanuvchiga etkazilgan mulkiy zararni qoplash bilan bog’liq
majburiy ta’sir chorasi qo`llaniladi.  
Fuqaroviy-huquqiy javobgarlik shartnoma talablarini lozim darajada yoki 
umuman bajarmaganlik uchun kelib chiqadi va odatda, mulkiy (moddiy) 
mazmundagi ta’sir choralari qo`llanishi bilan tavsiflanadi. Shu bilan birga 
ta’kidlash joizki, fuqaroviy-huquqiy javobgarlikka sabab bo`luvchi huquqbuzarlik 
(majburiyatni bajarmaslik) ikki xil bo`ladi: a) fuqaroviy qonunchilikda nazarda 
tutilgan mulkiy majburiyatlarni bajarmaslik; b) fuqarolarning sog’ligi, hayoti, 
sha’ni va qadr-qimmatiga daxldor nomulkiy majburiyatlarni bajarmaslik. Mazkur 
javobgarlik Fuqarolik kodeksi, Oila kodeksi, Er kodeksi, Mehnat kodeksi va 
boshqa xususiy huquq sohasiga oid qonunlar normasini buzish natijasida kelib 
chiqadi.    
Fuqaroviy-huquqiy javobgarlik choralariga tegishli majburiyatni majburiy 
bajartirish, zararni undirish, neustoyka, jarima, penya va boshqalar kiradi. 
Intizomiy javobgarlik – korxona va tashkilotlarda belgilangan tartib-
qoidalarni buzish oqibatida kelib chiqadi. Intizomiy-huquqiy javobgarlikning 
belgilanish holatlari Mehnat kodeksi, korxona va tashkilotlarning ichki mehnat 
tartib-qoidalari hamda maxsus nizomlarda nazarda tutiladi. Intizomiy javobgarlik 
mehnat va xizmat intizomini, harbiy va boshqa intizomni buzish bilan bog’liq
bo`lib, ularga idoraning ichki tartib-qoidalarini buzish, ishga kech kelish yoki 
ishdan barvaqt ketish va hokazo hollarda kelib chiqadi. Intizomiy-huquqiy jazo 
chorasini qo`llash ichki ishlar organlari, mansabdor shaxslar va tegishli vakolatga 
ega bo`lgan rahbarlar (ma’muriyat) tomonidan amalga oshiriladi. 
Mehnat intizomini buzgan xodimlar korxona, tashkilot va muassasa 
ma’muriyati tomonidan javobgarlikka tortiladilar. Fuqaro aviatsiyasi, temir yo`l 
transporti xodimlari, sud’yalar va boshqa ayrim toifa xodimlarning intizomiy 
javobgarligi to`g’risidagi masala maxsus intizomiy komissiyalar tomonidan 
tegishli nizomlar asosida ko`rib chiqib, hal etiladi. 
Jinoiy va fuqarolik – huquqiy javobgarlikni belgilash faqat sud va xo`jalik 
sudlari tomonidan amalga oshiriladi. 
Ma’muriy va intizomiy-huquqiy javobgarlik ichki ishlar organlari, mansabdor 
shaxslar va tegishli vakolatga ega rahbar shaxslar (ma’muriyat) tomonidan amalga 
oshiriladi.  
Yuridik javobgarlikni belgilashning asosiy maqsadi jazolash emas, balki 
huquq umumiy maqsadlarining muayyan ifodasiga qaratilgan bo`lib, ular ijtimoiy 
munosabatlarning mustahkamlanishi, tartibga solinishi va himoyasida o`zining 
ifodasini topadi. Bu maqsadlar o`z navbatida huquqning tartibga soluvchi 
(regulyativ) va qo`riqlovchi funktsiyalari amalda bo`lishini belgilaydi. Yuridik 
javobgarlikning asosiy funktsiyasi qonuniylik va huquq-tartibotni muhofaza 

124
qilishdan iborat. Muayyan huquqbuzarga nisbatan javobgarlikning qo`llanishi 
birmuncha tor maqsadni, ya’ni aybdorni jazolashni ko`zlaydi. Bu bilan davlat 
o`zining majburlov choralarini amalga oshira turib, yana boshqa bir maqsadni 
ko`zda tutadi – bu maqsad kelajakda huquqbuzarlikni sodir etishning oldini olishga 
yoki bu haqda ogohlantirishga qaratilgan bo`ladi.  
Bu maqsadlar, o`z navbatida, javobgarlikning ijtimoiy vazifalarini belgilab 
beradi. Ko`p yillar mobaynida olimlar yuridik javobgarlikning maqsadi va 
printsiplar xususida fikr-mulohaza yuritib, umumiy to`xtamga kelganlar, deyish 
mumkin. Bu nuqtai nazarni Ch. Bekkaria shunday bayon etgan: “... Hech bir jazo 
alohida fuqaro yoki ko`pchilikning bir kishi ustidan zo`ravonlik ishlatishi ifodasi 
bo`lmasligi uchun u oshkora, tezkor, muqarrar, qonunda ko`rsatilgan barcha 
qo`llanishi mumkin bo`lgan choralar ichida eng engili, sodir etilgan jinoyatga 
mutanosib bo`lishi lozim”
1
. Yuridik javobgarlikni belgilashda quyidagi 
printsiplarga amal qilinadi:
Adolatlilik – aybdor bo`lmagan shaxslarning javobgarlikka tortilishiga yo`l 
qo`ymaslik yoki sodir etilgan qilmishning isbotlanishi zarurligini talab etadi, 
shuningdek qo`llanilayotgan jazo sodir etilgan jinoyatga mutanosib bo`lishi lozim. 
Qonuniylik – huquq qoidalari talablarini qat’iy va aniq joriy etishdan iborat 
bo`lib, yuridik javobgarlikka nisbatan bu talab faqat vakolatli davlat organlari 
tomonidan qonunda belgilangan asoslarda hamda o`rnatilgan tartibda amalga 
oshiriladi. Bunda muomalaga layoqatli shaxsga nisbatan u huquqqa zid xatti-
harakat qilgan taqdirgina jazo qo`llanilishi lozim.  
Gumanizm  (insonparvarlik) 
– 
yuridik javobgarlikka tortish jarayonida 
qonunda nazarda tutilmagan usullar, ya’ni qiynoqqa solish, jismoniy azob berish 
kabi insonning sha’ni va qadr-qimmatini kamsituvchi holatlarga yo`l qo`ymaslikni 
talab etadi, ayniqsa jazo tayinlanayotgan vaqtda inson huquqlarining oliy qadriyat 
ekanligi e’tiborga olinishi lozim. 
Jazoning asoslanganligi – bunda jazo tayinlash vaqtida sud ishni har 
tomonlama chuqur o`rganib, tahlil qilib, aybini isbotlab keyin jazo tayinlashi 
lozim. 
Maqsadga muvofiqlik printsipi sodir etilgan qilmishga nisbatan javobarlikning 
muqarrarligini anglatadi, chunki belgilangan jazo yuridik javobgarlikning 
maqsadiga muvofiq bo`lishi lozim. 
Javobgarlikning muqarrarligi 
– 
yuridik javobgarlik faqat huquqbuzarlik 
asosida kelib chiqadi, u bilan bevosita bog’liq. Sodir etilgan har qanday 
huquqbuzarlik uchun javobgarlik (jazo) albatta qo`llanilishi shart u muqarrar 
bo`lmog’i lozim. Hech bir huquqbuzarlik jazosiz qolmasligi shart.  
Individuallik printsipiga binoan sodir etilgan huquqbuzarlik uchun faqat 
aybdor shaxsning o`ziga nisbatan javobgarlik qo`llaniladi, jumladan, ota yoki 
onaning huquqbuzarligi uchun farzand yoki farzand uchun ota-ona javobgarlikka 
tortilishi mumkin emas. Jamiyatda har bir shaxs sodir etgan huquqbuzarligi uchun 
o`zi javob beradi. 
Yuridik javobgarlik funktsiyalari. Shaxsning sodir qilgan huquqbuzarligi 
1
Ȼɟɤɤɚɪɢɚ ɑ. Ɉ ɩɪɟɫɬɭɩɥɟɧɢɹɯ ɢ ɧɚɤɚɡɚɧɢɹɯ. – Ɇ., 1995. – ɋ.247.

125
uchun davlat muayyan yuridik javobgarlikni amalga oshiradi. Huquqbuzarlik 
uchun qo`llanilayotgan har bir yuridik javobgarlikning o`ziga xos vazifasi mavjud. 
Yuridik javobgarlikka tortishning asosiy maqsadi, huquqbuzar shaxsni jazolash 
yoki unga biror-bir jazo berish bilan kifoyalanib qolmay, balki undan boshqa 
yuridik oqibatlar ham kutiladi. Jumladan: jazolash funktsiyasi bu aybdor shaxsning 
huquqbuzarlik sodir etganligi uchun unga shaxsiy (ozodlikdan mahrum qilish), 
mulkiy (jarima to`latish), tashkiliy (ishdan bo`shatish, muayyan faoliyatni 
cheklash) jihatdan salbiy ta’sir etishdir; 
huquqni tiklash funktsiyasi – bunda huquqbuzar shaxs tomonidan buzilgan 
huquqlarni tiklash, etkazilgan zararni qoplash nazarda tutiladi; 
maxsus ogohlantirish funktsiyasi.  Uning mohiyati shundaki, huquqbuzarlik 
sodir etgan shaxsni kelajakda bu kabi salbiy oqibatlarni keltirib chiqaruvchi, 
davlat, jamiyat va shaxsga muayyan zarar etkazuvchi xatti-harakatlarni sodir 
etmaslik haqida ogohlantiriladi; 
umumiy ogohlantirish nafaqat huquqbuzar shaxsni, balki jamiyatning birga 
a’zolarini huquqbuzarlik sodir etishning yomon oqibatlarga olib kelishi haqida 
ogohlantirish va bu kabi salbiy harakatlarni sodir etishdan o`zlarini tiyishga, ya’ni
huquqiy harakat qilishga chaqirishdir; 
tarbiyaviy funktsiya ikki xil mohiyat kasb etadi, birinchidan, jamiyat barcha 
a’zolarini huquqbuzarlik sodir etmaslik, huquqqa hurmat ruhida tarbiyalasa, 
ikkinchidan, bevosita huquqbuzar shaxslarni qayta tarbiyalash, kelajakda huquqqa 
rioya etish va uni hurmat qilishga safarbar etadi.