Dərslik respublikanın universitetlərinin fizika fakültələrinin tələbələri üçün "Atom fizikası"

~

F

A

D

1

P

1

K

1

+

_

L

P

2

D

2

K

2

S

B

V

0

A

t

A'

B'

B

Шякил 24.4. 

Sonralar müəyyən edildi ki, 

β

-hissəciklər, termoelektron emissiyası, fotoeffekt, 

avtoelektron emissiyası zamanı yaranan mənfi yüklü hissəciklər və  həm də metallarda 

elektrik cərəyanını  təmin edən hissəciklər üçün də  q/m nisbəti katod şüalarındakı 

hissəciklər üçün olan nisbət kimidir. Beləliklə, aydın oldu ki, bütün elektronlar eynidir və 

onlar bütün maddələrin atomlarının tərkib hissələrindən biridir. 

Elektronlar üçün e/m nisbətinin təyini üzrə aparılan bütün təcrübələr nəticəsində 

müəyyən edilmişdir ki, 

kq

Kl

m

e

 

10

759

,

1

11

⋅

=

 

 

            (24.19) 

Elektronun e yükü təcrübə yolu ilə ayrıca ölçülə bildiyindən (Ё20), (24.19) düsturuna 

əsasən elektronun kütləsini tapmaq olar: 

kq

kq

Kl

e

m

  

10

109

,

9

  

10

759

,

1

31

11

−

⋅

=

⋅

=

.           (24.20) 

Bu, elektronun sükunət kütləsidir. 

İndi isə elektronun m kütləsi ilə hidrogen atomunun m

H

  kütləsini müqayisə edək. 

Bunun üçün e/m

H

 nisbətini, yəni elektronun yükünün hidrogen atomunun kütləsinə olan 

nisbətini bilmək lazımdır. Aydındır ki, bu nisbət  F Faradey ədədinin (Ё19) hidrogenin 

 atom kütləsinə olan nisbətinə  bərabər olmalıdır. Doğrudan da, F=e/N

H

M

1

1

A

  və 

 

133

A

H

H

N

m

M

⋅

=

1

1

 olduğundan 

H

H

M

F

m

e

1

1

=

 alırıq.  F=96500 Kl/mol,

=1,00797

× 

×10

H

M

1

1

-3

 kq/mol olduğunu nəzərə alsaq 

kq

Kl

m

e

H

/

  

10

5737

,

9

7

⋅

=

 

 

   (24.21) 

olar. 

(24.19) və (24.21) ifadələrinin müqayisəsindən 

3

,

1837

=

m

m

H

   

 

          (24.22) 

alırıq. Deməli, elektronun kütləsi hidrogen atomunun kütləsindən 

∼1837 dəfə kiçikdir. 

Nəhayət, qeyd edək ki, elektrik və maqnit sahələrində meylinə görə  təkcə 

elektronların deyil, ionların da xüsusi yükünü tapmaq olar. İonların xüsusi yükünü bilərək 

isə  tədqiq olunan maddənin bir dənə atomunun kütləsini böyük dəqiqliklə tapmaq olar. 

Ona görə  də qaz atomlarının ionları üçün q/M nisbətinin ölçülməsi atomların kütləsini 

dəqiq təyin etməyin mühüm üsulu kimi müasir fizikada geniş tətbiq olunur. Bu məqsədlə 

istifadə olunan cihazlar kütlə spektroqrafı (hissəciklər dəstəsinin vəziyyəti fotoqrafik 

üsulla təyin olunur) və ya kütlə spektrometri (hissəciklər dəstəsi elektrik üsulları ilə qeyd 

olunur) adlanır (bax:Ё27). 

 

 

Ё25. 

β

–hissəciklərin xüsusi yükünün təyini 

 

Məlumdur ki, radioaktiv maddələrin atomlarının nüvələri özbaşına olaraq müxtəlif 

şüalar buraxırdlar. Bu, təbii radioaktivlik adlanır. XIX əsrin sonunda müəyyən edilmişdi 

ki, radioaktiv şüalar içərisində böyük sürətlə hərəkət edən və 

β

-hissəciklər adlanan mənfi 

yüklü hissəciklər seli də vardır. 

β

-hissəciklərin elektrik və maqnit sahələrində meylinin 

təcrübi öyrənilməsi onların təbiətini müəyyən 

etməyə imkan verdi. Belə  təcrübələrdən birinin 

sxemi 25.1 şəklində göstərilmişdir.  PP radioaktiv 

preparatı tərəfindən buraxılan 

β

-hissəciklər müstəvi 

kondensatorun lövhələri arasındakı dar boşluqda 

vakuumda hərəkət edərək 

Φ

 fotoqrafik lövhənin 

üzərinə düşürlər. Bütün cihaz elektrik sahəsinin 

istiqamətinə və 

β

-hissəciklərin hərəkət istiqamətinə 

perpendikulyar olan güclü maqnit sahəsində 

yerləşdirilir. Beləliklə, kondensatorun lövhələri 

arasında hərəkət edən hissəciklər eyni zamanda 

elektrik və maqnit sahəsinin təsiri altında olur. 

Hissəciyə kondensatorun elektrik sahəsi tərəfindən 

təsir edən qüvvə qE, maqnit sahəsi tərəfindən təsir edən qüvvə isə q

υ

0

B olar. Hissəciyin 

kondensatordan meyl etmədən keçməsi üçün ona təsir edən tam qüvvə  sıfra bərabər 

olmalıdır, yəni qE= q

υ

0

B şərti ödənməlidir. Buradan 

РП

Z

0

x

1

Ф

X

+

_

r

N

Шякил 25.1.

 

134 

B

E

=

0

υ

  

 

 

      (25.1) 

alırıq. (25.1) düsturu ilə  təyin olunan sürətdən fərqli olan hissəciklər isə kondensatorun 

lövhələrinin üzərinə düşür və  dəstədən çıxırlar. Beləliklə, kondensatordan yalnız eyni 

sürətə malik olan 

β

–hissəciklər dəstəsi keçir. Kondensatordan kənarda isə bu dəstəyə 

yalnız maqnit sahəsi təsir edir və o, çevrə qövsü üzrə əyilir. Bu çevrənin radiusu (23.12) 

düsturu ilə və ya həmin düsturda 

υ

0

 üçün (25.1)-i nəzərə alsaq 

2

B

m

q

E

R

⋅

=

 

 

 

           (25.2) 

ifadəsi ilə təyin olunar. 

Əgər  E

r

  və  B

r

 sahələrinin istiqamətini eyni zamanda əksinə  dəyişsək, dəstə digər 

tərəfə əyilmiş olar. 

Dəstənin  Z

1

 meylini fotolövhə üzərində ölçərək və kondensatorun kənarından 

fotolövhəyə qədər olan x

1

 məsafəsini bilərək R radiusunu təyin etmək olar. Doğrudan da 

XOZ

 koordinat sisteminin başlanğıcı  O nöqtəsində yerləşsə  (şəkil 25.1), hissəciklərin 

trayektoriyasının tənliyini 

(R – z)

2

 + x

2

 = R

2

    

 

(25.3) 

kimi yazmaq olar. Burada x = x

1

 və z = z

1

 yazaraq R-i tapsaq 

1

2

1

2

1

2z

z

x

R

+

=

 

 

 

           (25.4) 

alarıq. Beləliklə,  E  və  B  kəmiyyətlərini bilərək (25.2) və (25.4) düsturlarına  əsasən 

β

–

hissəciklər üçün q/m nisbətini tapmaq olar. 

β

–hissəciklərin mənbəyi kimi müxtəlif radioaktiv preparatlardan istifadə etməklə, 

müxtəlif sürətə malik olan 

β

–hissəciklər almaq olar. Qeyd edək ki, 

β

–hissəciklərin sürəti 

çox böyük olub işığın vakuumdakı sürətinə yaxındır. Müəyyən edilmişdir ki, müxtəlif 

sürətə malik 

β

–hissəciklər üçün q/m qiyməti eyni deyildir və hissəciklərin sürəti böyük 

olduqca kiçilir (cədvəl 25.1). 

İndiki dövrdə hissəciyin yükünün onun hərəkət sürətindən asılı olduğunu söyləməyə 

heç bir əsas yoxdur. Digər tərəfdən, nisbilik nəzəriyyəsinə əsasən, hərəkət edən hər hansı 

bir cismin kütləsi onun hərəkət sürətindən asılıdır: 

2

2

0

1

c

m

m

υ

−

=

. 

Burada m – hissəcik 

υ

 

sürəti ilə hərəkət edərkən, m

0

 isə hissəcik sükunətdə olarkən onun 

kütləsidir. Ona görə də nisbilik nəzəriyyəsi baxımından müxtəlif sürətlərlə hərəkət edən 

β

-

hissəciklər üçün ölçülən q/m kəmiyyəti deyil, q/m

0

 kəmiyyəti, yəni sükunətdə olan 

β

-

hissəciklərin xüsusi yükü sabit qalmalıdır. 

2

2

0

1

c

m

q

m

q

υ

−

=

 

 

            (25.5) 

 

135

Aparılan təcrübələr bu müddəanı  təsdiq edir. 25.1 cədvəlində ölçülən  q/m qiymətinə 

əsasən (25.5) düsturu vasitəsilə tapılan  q/m

0

 qiymətləri verilmişdir. Bu cədvəldən 

göründüyü kimi q/m

0

 nisbəti doğrudan da sabit qalır və 

β

-

hissəciklərin sürətindən asılı 

deyildir. Beləliklə, bu təcrübələr nisbilik nəzəriyyəsinin kütlənin sürətdən asılı olması 

haqqında müddəasını bilavasitə  təsdiq edir. Həmin təcrübələrin çox mühüm bir 

əhəmiyyəti həm də ondan ibarətdir ki, 

β

-

hissəciklər üçün tapılmış  q/m

0

 nisbətinin 

elektronun xüsusi yükünə  bərabər olması müəyyən edildi. Deməli, 

β

-

hissəciklər işıq 

sürətinə yaxın sürətlə hərəkət edən elektronlardır. 

 

 

Ё26. Elektronun kütləsinin onun sürətindən 

asılılığı 

 

Elektronun kütləsinin onun sürətindən asılı olduğunu göstərən fakt ilk dəfə 1901-ci 

ildə, yəni nisbilik nəzəriyyəsinin meydana çıxmasından dörd il əvvəl Kaufman tərəfindən 

təcrübədə müəyyən edilmişdir. Kaufmanın üsulunda radium preparatından alınan 

elektronlar eyni zamanda bir-birinə paralel və ya perpendikulyar olan eninə elektrik və 

maqnit sahələrindən keçir. Hər iki halda elektronların sahələrdəki meyli bir-birinə 

perpendikulyar olur. (21.12) və (23.10) düsturlarına əsasən elektronun elektrik və maqnit 

sahəsində meyli 

2

υ

m

e

A

y

=

, 

 

 

           (26.1) 

υ

m

e

C

x

=

 

 

 

         (26.2) 

kimi təyin olunar. Burada 

⎟

⎠

⎞

⎜

⎝

⎛

+

=

2

1

1

2

1

l

l

El

A

 

 

              (26.3) 

⎟

⎠

⎞

⎜

⎝

⎛

+

=

2

1

1

2

1

l

l

Bl

C

 

   

 

(26.4) 

cihaz sabitləridir. Eyni sürətə malik olan elektronların hamısı hər iki sahədən keçdikdən 

sonra fotolövhənin eyni bir nöqtəsinə düşər. Fərz edək ki, elektron dəstəsi müxtəlif sürətli 

elektronlardan ibarətdir. Bu halda elektronların izi fotolövhədə müəyyən bir əyri verər. 

Bu əyrini tapmaq üçün (26.1) və (26.2) ifadələrindən 

υ

-

ni yox edək. Onda 

m

e

A

C

y

x

2

2

=

 

 

 

            (26.5) 

alarıq. Əgər e/m sabit olarsa, 

const

K

m

e

A

C

=

=

2

 

 

             (26.6) 

yaza bilərik. Deməli, həmin əyri parabolanın bir qolu olur (şəkil 26.1). Maqnit sahəsinin 

istiqamətini sabit saxlayaraq, elektrik sahəsinin istiqamətini gah bir, gah da digər tərəfə 

dəyişmiş olsaq, 0 nöqtəsində ümumi toxunanı X oxu olan iki parabola qolu alınmalı idi 

(şəkil 26.1a). Lakin Kaufman müəyyən etdi ki, təcrübələrdə alınan  əyrilər parabola 

parçaları deyildir. Bu isə o deməkdir ki, (26.5) ifadəsində  e/m  kəmiyyəti sabit qalmır, 

 

136 

yəni müxtəlif sürətlər üçün müxtəlifdir. 

Deməli, elektronun kütləsi onun sürətindən 

asılıdır (elektronun yükü haqqında bunu 

demək olmaz). 26b şəklində Kaufmanın 

təcrübədə aldığı fotoşəklin sxematik görünüşü 

göstərilmişdir. Koordinat başlanğıcı olaraq 

radiumun buraxdığı  və elektrik və maqnit 

sahələrində meyl etməyən 

γ

 şüaların yaratdığı 

ləkə götürülmüşdür.  Şəkildən görünür ki, 

dəstədə sürəti işıq sürətindən az fərqlənən 

elektronların olmasına baxmayaraq əyrilər 

koordinat başlanğıcına çatmır. Bundan başqa, hər iki əyrinin davamına 0 nöqtəsində 

çəkilən toxunanlar x oxunun üzərinə düşməyib, onunla sıfırdan fərqli 

α

 bucağı  əmələ 

gətirir. Məhz buna görə də x = 0 olanda x/y sonlu qiymətə malik olur, yəni 

0

2

=

⋅

=

x

y

x

y

x

 

olur. Belə fotoşəkillər, izin formasından asılı olmayaraq, elektronların müxtəlif sürəti 

üçün  e/m nisbətini təyin etməyə imkan verir. Doğrudan da, əyrinin hər hansı bir 

nöqtəsinin koordinatlarını ölçməklə (26.1) və (26.2) düsturlarına  əsasən  e/m  və 

υ

 

kəmiyyətlərini hesablamaq olar. Lakin fotolövhədə alınan izlər kifayət qədər aydın 

olmadığından belə ölçmələrin dəqiqliyi yüksək olmur. Buna baxmayaraq həmin ölçmələr 

sürətin artması ilə kütlənin də şübhəsiz artdığını keyfiyyətcə göstərir. Kütlənin sürətdən 

asılılığını  kəmiyyətcə  təyin etmək üçün isə Kaufmanın təcrübələrindəki dəqiqlik 

qənaətbəxş deyildir. Məsələ burasındadır ki, Kaufman öz təcrübələrini apardığı dövrdə 

elektronun kütləsinin onun sürətindən asılılığını ifadə edən və  nəzəriyyədən alınmış 

aşağıdakı iki düsturdan hansının doğru olduğunu müəyyən etmək lazım idi: 1) elektronu 

bərk və sıxıla bilməyən kürəcik hesab etməklə Abrahamın aldığı 

+ 

ε

- 

ε

Z

0

a )

+ 

ε

- 

ε

Z

α

0

b )

Шякил 26.1. 

c

m

m

υ

β

β

β

β

β

β

=

⎟⎟

⎠

⎞

⎜⎜

⎝

⎛

−

+

−

+

⋅

=

  

,

1

1

1

ln

2

1

4

3

2

0

                   (26.7) 

və 2) elektronu öz hərəkəti istiqamətində  sıxıla bilən kürəcik hesab etməklə Lorensin 

tapdığı 

2

0

1

β

−

= m

m

 

 

             (26.8) 

düstur. Məlumdur ki, (26.8) düsturu həm də nisbilik nəzəriyyəsindən alınır. Bu iki 

düsturdan hansının doğru olduğunun müəyyən edilməsi mühüm və prinsipial məsələ 

olduğu üçün Kaufmanın təcrübələrindən sonra müxtəlif alimlər çoxlu sayda təcrübələr 

qoydular və bu məsələ böyük mübahisələrə səbəb oldu. Buna səbəb isə belə təcrübələrin 

həyata keçirilməsinin olduqca çətin olması və hər iki düsturdan m üçün alınan qiymətlərin 

bir-birindən çox az fərqlənməsi idi. 

Kaufmandan sonra bütün birinci tədqiqatçılar öz təcrübələrini (26.8) Lorens-Eynşteyn 

düsturunun xeyrinə şərh edirdilər. Lakin onların təcrübələrində də çatışmayan cəhətlər var 

idi.  Ən çox inandırıcı  nəticələr 1921-ci ildə Gün, Lavanşi və Ratnovski tərəfindən 

alınmışdı ki, onların təcrübələri nisbi sürəti 

β

 = 0,2

÷0,5 kimi çox kiçik intervalda olan 

katod şüaları ilə aparılmışdı. 

Sonralar aparılan müvəffəqiyyətli təcrübələrdən biri Kapitsa-Trikker təcrübəsidir. Bu 

 

137

təcrübələrdə Trikker elektronları sürətlərinə görə ayırmaq üçün P. L. Kapitsanın təklif 

etdiyi sxemdən istifadə etmişdir. Bu sxem mahiyyətcə, monoxromatik şüa almaq üçün 

işlədilən monoxromatorlara oxşar olaraq elektronlar üçün götürülmüş "fokal 

monoxromator"dan ibarətdir. Bu monoxromatorun iş prinsipi eyni sürətə malik olan 

elektronların ox simmetriyasına malik olan uzununa maqnit sahəsində fokuslanmasına 

əsaslanmışdır. (23.19) və (24.2) düsturlarına əsasən məlumdur ki, belə sahə elektronları  

B

m

e

l

⋅

=

α

πυ

cos

2

   

 

              (26.9) 

ifadəsi ilə  təyin olunan l  məsafəsində fokuslayır.  B  və 

α

-nın verilmiş qiymətlərində  l 

məsafəsi 

υ

  və  e/m-dən asılı olur, yəni müxtəlif sürətli elektronlar müxtəlif nöqtələrdə 

fokuslanır. Kapitsa-Trikker təcrübələrində sürətləndirici potensial 

±5000 V qiymətini ala 

bilir və ona görə  də elektronları sürətləndirmək və ya yavaşıtmaq, yəni onların sürətini 

dəyişmək mümkündür. Sürətin 

β

=0,8 nisbi qiymətində (bu isə sürətləndirici potensialın 

340,5

⋅10

5

 V qiymətinə uyğun gəlir) (26.8) Lorens-Eynşteyn düsturundan m/m

0

=1,666 

qiyməti alınır. Sürətləndirici potensialın dəyişməsi 5000V olduqda isə kütlə cəmi 0,06% 

dəyişir ki, bu da təcrübənin dəqiqliyindən kiçikdir. Beləliklə, 5000 V  gərginliyə malik 

olan sahə elektronları hiss olunacaq dərəcədə sürətləndirə  və ya tormozlaya bilirsə  də, 

onların kütləsini praktik olaraq dəyişmir. (26.9) düsturundan alınır ki, elektronun 

sürətinin 

∆

υ

 qədər dəyişməsi nəticəsində fokusun yeri 

B

m

e

l

⋅

∆

=

∆

α

υ

π

cos

2

 

 

             (26.10) 

qədər dyişir. 

∆

υ

  və  B  məlum olduqda 

∆l-i ölçməklə verilmiş sürət üçün e/m nisbətini 

hesablamaq olar. 

Trikkerin apardığı ölçmələr göstərdi ki, sürəti 

β

 

= 0,8 olan elektronların kütlələrinin 

sürətdən asılılığı 1-2% dəqiqliyi ilə Lorens-Eynşteyn düsturuna tabe olduğu halda, həmin 

şərtlər daxilində Abraham və Lorens-Eynşteyn düsturlarının verdiyi nəticələr arasındakı 

fərq 5%-ə yaxındır. 

Elektronun kütləsinin onun sürətindən asılılığını təyin etmək üçün 1938-ci ildə Tsan 

və Spiss başqa üsuldan istifadə etmişlər. Fərz edək ki, A nöqtəsində elektronlar mənbəyi 

yerləşdirilmişdir (şəkil 26.2). Bircinsli maqnit sahəsini  şəkil müstvisinə perpendikulyar 

yönəltmiş olsaq, S

1

  və  S

2

 yarıqları  dəstədən 

elə elektronları ayıracaq ki, onların sürəti 

B

e

R

m

υ

υ

=

2

 (26.11) 

şərtini ödəsin. Burada R – S

1

,  S

2

 

və  S

3

 

yarıqlarının yerləşdiyi trayektoriyanın  əyrilik 

radiusudur.  S

1

  və  S

2

 yarıqlarından keçən 

elektronlar  C kondensatoruna daxil olur. 

Həmin kondensator elektrik sahəsinə perpendikulyar olan maqnit sahəsində 

yerləşdiyindən, elektronların sürəti üçün çox dəqiq filtr rolunu oynayır (Ё25). Bütün 

yarıqlardan və kondensatordan keçən ayrı-ayrı elektronları saymaq üçün G 

Шякил 

 

138 

qəbuledicisində qoyulmuş Heyger sayğacından (Ё11) istifadə olunur. Təcrübə zamanı 

maqnit sahəsinin müəyyən qiymətində kondensatorun lövhələri arasında elə potensiallar 

fərqi seçilir ki, G sayğacına düşən elektronların sayı maksimum olsun. Kondensatorun 

elektrik sahəsinin intensivliyi E olarsa, (25.1) düsturuna əsasən kondensatordan elə 

elektronlar keçər ki, onların sürəti  

B

E

=

υ

   

 

               (26.12) 

şərtini ödəsin. (26.11) və (26.12) düsturlarına əsasən 

2

RB

E

m

e =

 

 

                (26.13) 

alarıq. 

Kapitsa-Trikker təcrübələrində olduğu kimi, Tsan və Spissin təcrübələri də göstərdi 

ki, sürəti 

β

 

= 0,745 olan elektronlar üçün təcrübi nəticələr ilə (26.8) Lorens-Eynşteyn 

düsturundan hesablanan nəticələr arasındakı fərq 1,5%-dən çox deyildir. Bu istiqamətdə 

aparılan sonrakı  təcrübələr, məsələn, 1963-cü ildə Meyer və başqalarının təcrübələri də 

həmin nəticəni təsdiq edir. 

Beləliklə, hesab etmək olar ki, hal-hazırda (26.8) Lorens-Eynşteyn düsturu yuxarıda 

verilmiş sürətlər intervalı üçün göstərilən dəqiqliklə  təcrübədə  təsdiq olunmuşdur. 

Ümumi mülahizələrə əsasən təsdiq etmək olar ki, işıq sürətinə yaxın olan sürətlər (

β

 

→ 1) 

üçün də bu düsturun düzgünlüyü heç bir şübhə doğurmamalıdır. 

Böyük sürətlə  hərəkət edən hissəciklərin kütləsini sürətdən asılılığı  məsələsi son 

dövrlərdə böyük texniki əhəmiyyət kəsb etmişdir. Belə ki, kütlənin sürətdən asılı olması 

faktının özü və bu asılılığı  kəmiyyətcə ifadə edən düstur elementar zərrəcikləri 

sürətləndirən müasir nəhəng texniki qurğuların nəzəri  əsasını  təşkil edir. Bu qurğularda 

sürətləndirilən hissəciklər radiusu 100 metrə  qədər olan çevrə üzrə  hərəkət edərək 10 

milyardlarla elektronvolt enerji əldə edirlər. Ona görə də sürətləndirici qurğuların texniki 

hesablamalarında kütlənin sürətdən asılılığı  əsas rol oynayır və bu məqsədlə istifadə 

olunan Lorens-Eynşteyn düsturu ilə ən kiçik uyğunsuzluq həmin qurğunun işini tamamilə 

qeyri-mümkün edərdi. Deməli, hal-hazırda sürətlərin mümkün olan bütün intervalı üçün 

(26.8) düsturunun düzgün olduğunu qəbul etmək olar. 

Qeyd edək ki, nisbilik nəzəriyyəsinin qurulmasına  əslində Lorensin elektron 

nəzəriyyəsi gətirib çıxarmışdır. Elektron nəzəriyyəsinin müxtəlif variantları, yuxarıda 

deyildiyi kimi, elektronun kütləsinin onun sürətindən real asılılığını göstərirdi. Nisbilik 

nəzəriyyəsini əsaslandırmağa çalışanlar elektron nəzəriyyəsinin bu təsəvvürlərini nisbilik 

nəzəriyyəsinə aid etmişlər. Lakin Eynşteyn özünün elmi işlərinin heç birində kütlənin 

sürətdən asılılığı haqqında bəhs etməmişdir. Müasir nəzəri fizika kurslarında isə kütlə 

dedikdə hissəciyin invariant qalan xarakteristikası başa düşülür və "relyativistik kütlə" və 

ya "hərəkət kütləsi" kimi anlayışlar isə ümumiyyətlə daxil edilmir. Nisbilik 

nəzəriyyəsində kütlənin deyil, faktik olaraq relyativistik impulsun sürətdən Nyuton 

mexanikasından fərqli olan asılılığı müəyyən edilir.