Dərslik respublikanın universitetlərinin fizika fakültələrinin tələbələri üçün "Atom fizikası"
Ё20. Elektronun yükünün Milliken üsulu
Download 18.1 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Ё21. Yüklü hissəciklərin eninə bircinsli elektrostatik sahədə hərəkəti
|
Ё20. Elektronun yükünün Milliken üsulu ilə təyini Elektronun yükünün bilavasitə təyin olunması ilk dəfə 1911-ci ildə R. Millikenin apardığı təcrübələr nəticəsində mümkün olmuşdur. Bu təcrübələrdə kiçik hissəciklərdə yaranan çox kiçik elektrik yükləri ölçülmüşdür. Milliken təcrübələrinin əsas ideyası aşağıdakından ibarətdir. Elektron nəzəriyyəsinin əsas təsəvvürlərinə görə hər həansı bir cismin elektrik yükünə malik olması həmin cisimdə olan elektronların və ya yükü elektronun yükünün tam mislinə bərabər olan müsbət ionların sayının dəyişməsi nəticəsində baş verir. Bu zaman ixtiyari cismin elektrik yükü yalnız sıçrayışla və özü də elektronun yükünün tam mislinə bərabər olan miqdarda dəyişməlidir. Ona görə də təcrübədə elektrik yükünün diskret dəyişdiyini müəyyən edərək, elektronların mövcud olmasını təsdiq etmək və bir elektronun yükünü (elementar yükü) təyin etmək olar. Aydındır ki, belə təcrübələrdə ölçülməli olan elektrik yükü çox kiçik olub, bir neçə elektron yükünə bərabər olmalıdır. Əks halda, bir elektronun əlavə olunması və ya qoparılması ümumi yükün faizlə ifadə olunan çox kiçik dəyişməsinə səbəb olar ki, bu dəyişmə də yükün ölçülməsi zamanı təcrübənin qaçılmaz xətaları fonunda hiss oluna bilməz.
Milliken təcrübələrindən məlum oldu ki, hissəciklərin yükü doğrudan da sıçrayışla dəyişir və özü də yükün bu dəyişməsi müəyyən sonlu yükün tam mislləri qədərdir. A. F. İoffe 1912-ci ildə Milliken üsuluna oxşar üsulla işığın təsiri ilə maddədən qopan elektronların (fotoeffekt) yükünü təyin etmişdir. Son illər isə Milliken təcrübələrinin müasir modifikasiyası olan təcrübələr elektrik yükü kəsr ədəd olan və kvark adlanan hissəciklərin müşahidə olunması məqsədilə aparılır. Millikenin tətbiq etdiyi təcrübi üsul çox kiçik yağ damcılarının elektrik yükünü bilavasitə ölçməkdən ibarətdir. Milliken təcrübəsinin sxemi 20.1 şəklində göstərilmişdir. Cihazın əsas hissəsi çox ciddi şəkildə hazırlanmış və köynəkləri bir neçə min volt gərginliyə malik olan mənbəyə birləşdirilmiş üfqi müstəvi kondensatordan ibarətdir. Köynəklər arasındakı gərginliyi dəyişmək və dəqiq ölçmək mümkündür. Xüsusi pulverizator vasitəsilə alınmış çox kiçik yağ damcıları müstəvi kondensatorun yuxarıda yerləşmiş köynəyindəki deşikdən keçərək köynəklər arasındakı fəzaya daxil olur. Hər bir yağ damcısının hərəkəti mikroskop vasitəsilə müşahidə oluna bilər. Kondensator yağ damcılarını havanın konveksiya
113 axınlarından qoruyan və temperaturu sabit saxlanan xüsusi mühafizə örtüyü ilə əhatə olunmuşdur. Pulverizatordan səpələnərkən yağ damcıları yüklənmiş olur. Əgər kondensatorun köynəklərinə gərginlik verilməsə, damcı şaquli istiqamətdə aşağıya doğru bərabərsürətli hərəkət edəcəkdir. Çünki damcının ölçüləri çox kiçikdir və ona təsir edən mg – F
qüvvəsi havanın müqavimət qüvvəsi ilə tarazlaşır. Burada mg – damcıya təsir edən ağırlıq qüvvəsi, F
isə ona təsir edən Arximed qüvvəsidir. Havanın müqavimət qüvvəsi isə Stoks qanununa görə
πη
υ
(20.1) düsturu ilə təyin olunur. Burada a – damcının radiusu, η – havanın daxili sürtünmə əmsalı (özlülüyü), υ
isə damcının düşmə sürətidir. Yağ damcısının a radiusunu hesablamaq üçün 6 πη
υ d = mg – F A
(20.2) şərtindən istifadə etmək olar. Damcının sıxlığını ρ , havanın sıxlığını isə ρ 0 ilə işarə etsək g a F g a mg A 0 3 3 3 4 , 3 4 ρ π ρ π = = (20.3) yaza bilərik. (20.3) düsturlarını (20.2)-də nəzərə alsaq, yağ damcısının radiusu üçün
) ( 2 3 0 ρ ρ ηυ − =
(20.4) ifadəsi alınar. Mikroskopun görüş sahəsində iki üfqi xətt arasındakı məsafəni keçmək üçün sərf olunan vaxtı ölçərək damcının υ
düşmə sürətini təyin etmək və (20.4) düsturuna əsasən onun radiusunu hesablamaq olar. İndi isə kondensatorun köynəklərinə gərginlik (potensiallar fərqi) verməklə elə elektrik sahəsi yaradaq ki, bu sahənin təsiri nəticəsində yağ damcısı yuxarıya doğru bərabərsürətli hərəkət etmiş olsun. Bunun üçün kondensatorun daxilindəki elektrik sahəsinin intensivliyi E elə seçilməlidir ki,
) = 6 πη
υ
şərti ödənmiş olsun. Burada q – yağ damcısının yükü, υ
– yağ damcısının yuxarıya doğru bərabərsürətli hərəkətinin sürətidir. (20.2) və (20.5) ifadələrinə əsasən ) ( 6 E d E a q υ υ πη + =
(20.6) yaza bilərik. Damcının a radiusunu (20.4) düsturuna əsasən taparaq (20.6) düsturuna əsasən q yükünü hesablamaq olar. Lakin praktik cəhətdən əlverişli olması üçün (20.4) düsturundan a kəmiyyətini υ
aşağıdakı kimi bir dənə ifadə almaq olar: ) (
) ( 9 0 3 ρ ρ υ η υ υ π − + = g E q d E d
(20.7) Kondensatorun köynəkləri arasındakı havanı rentgen şüaları, ultrabənövşəyi və ya radioaktiv şüalar vasitəsilə ionlaşdırsaq, bu zaman yaranan ionlar yağ damcısına
114 birləşərək onun yükünü diyişdirəcəkdir. Bu halda sahənin E intensivliyini dəyişməsək, damcının qalxma sürəti E υ dəyişər və ' E υ olar. Onda (20.7) düsturuna əsasən ) ( 2 ) ' ( 9 0 3 1 ρ ρ υ η υ υ π − + =
E q d E d
(20.8) yaza bilərik. (20.7)-dən (20.8)-i çıxsaq ) (
) ' ( 9 0 3 1 ρ ρ υ η υ υ π − − = − = ∆
E q q q d E E (20.9) alarıq. Yükü bir neçə dəfə dəyişməklə eyni bir damcı ilə çoxlu sayda ölçmələr aparmaq olar.
Milliken təcrübəsində əvvəlcə damcının pulverizatordan səpələnərkən malik olduğu q 0 yükü, sonra isə havanın ionlaşdırılması nəticəsində malik olduğu q 1 , q 2 və s. yükləri təyin edilmişdir. Tapılmış yükləri və onların q 1 – q 0 , q 2 – q 0 , … dəyişmələrini müqayisə etməklə, onların ən böyük ortaq bölənini təyin etmək olar ki, bu da elektronun yükünə bərabər olmalıdır. Milliken təcrübələrindən alınan nəticələrin təhlili elektrik yükünün diskret təbiətli olmasını tam və bilavasitə sübut edir. Belə ki, (20.7) düsturuna görə damcının yükünün mütləq qiyməti υ
υ
cəmi ilə (20.9) düsturuna görə isə damcının yükünün dəyişməsi υ
υ
′ sürətlər fərqi ilə düz mütənasibdir və təcrübələrin nəticələri göstərdi ki, mütənasiblik əmsalı hər bir hal üçün eyni bir kəmiyyətin tam misllərinə bərabərdir. Elektronun yükünün mütləq qiymətini dəqiq təyin etmək üçün (20.7) düsturuna müəyyən düzəliş verilməlidir. Doğrudan da, təcrübələr göstərir ki, müxtəlif radiuslu damcıların yükünü təyin etdikdə, damcının radiusu kiçildikcə, əvvəlcə q üçün eyni bir sabit qiymət alınır. Lakin çox kiçik radiuslu damcılardan istifadə etdikdə radiusun azalması q-nün sürətlə artmasına səbəb olur. Guya ki, elektronun yükü sabit qiymətə malik deyildir və damcının radiusundan asılıdır. Belə mənasız nəticənin alınmasını Milliken Stoks qanunun çox kiçik damcıların hərəkəti üçün ödənilməməsi ilə izah edirdi. Doğrudan da, Stoks qanununda fərz olunur ki, hərəkət edən cisim kürə formasındadır və özü də bu kürə səlt (arasıkəsilməz) mühitdə hərəkət edir. Qazda hərəkət edən damcının ölçüləri qaz molekullarının sərbəst yolunun uzunluğu tərtibində olduqda axırıncı fərziyyə ödənilmir. Beləliklə, sərbəst yolun λ uzunluğunun damcının a radiusuna olan nisbəti λ /a Stoks qanunun tətbiq oluna bilməsi üçün meyar kimi götürülə bilər. Belə ki, yalnız 1
λ olduqda Stoks qanunu tətbiq oluna bilər, əks halda isə bu qanun tətbiq edilə bilməz. Çox kiçik damcılar üçün Stoks qanunun (20.1) ifadəsi əvəzinə a A a F d λ υ πη + = 1 6
(20.10) düsturundan istifadə edilməsi təklif olunmuşdur. Burada A – müəyyən sabitdir. Göründüyü kimi, (20.10) düsturu elə tərtib olunmuşdur ki, 0 → a A λ olduqda o, Stoks qanununun (20.1) ifadəsinə keçir. Stoks qanununun düzəliş edilmiş (20.10) ifadəsindən
115 istifadə etsək, damcının yükünün mütləq qiyməti üçün (20.7) əvəzinə aşağıdakı ifadəni alarıq:
3 0 3 0 1 ) ( 2 ) ( 9 ⎟ ⎠ ⎞ ⎜ ⎝ ⎛ +
− + = a A g E q d E d λ ρ ρ υ η υ υ π . (20.11) Bu düsturla damcının yükünün mütləq qiymətini tapmaq üçün A sabiti də məlum olmalıdır. Lakin Milliken müəyyən etdi ki, A sabitini bilmədən də damcının yükünün qiymətini təyin etmək olar. Belə ki, (20.7) və (20.11) düsturlarına əsasən 2 3 0 1 − ⎟ ⎠ ⎞ ⎜ ⎝ ⎛ + = a A q q λ
və ya 3 2 3 2 0 1 q a A q = ⎟ ⎠ ⎞ ⎜ ⎝ ⎛ +
λ
(20.12) yaza bilərik. Sərbəst yolun λ uzunluğu qazın P təzyiqi ilə tərs mütənasib olduğundan ( λ∼ 1/P), (20.12) ifadəsini aşağıdakı kimi yazmaq olar: 3 2 3 2 0 1 q Pa B q = ⎟ ⎠ ⎞ ⎜ ⎝ ⎛ +
(20.13) Burada B – yeni sabitdir. 0 1 0 0
2 0 0 3 0 0
4 0 0 5 0 0
6 0 6 5
7 0 7 5
8 0 IV II I III
e 2/ 3 ·1 0 8 Pa 1 0 1 0 0 2 0 0
3 0 0 4 0 0
5 0 0 6 0
6 5 7 0
7 5 8 0
IV II I III 0 1 0 0 2 0 0 3 0 0
4 0 0 5 0 0
6 0 6 5
7 0 7 5
8 0 IV II I III
e 2/ 3 ·1 0 8 Pa 1 Təzyiqi dəyişməklə, təzyiqin hər bir qiymətinə uyğun q yükünün qiymətini düzəlişsiz (20.7) düsturu ilə hesablasaq, (20.13) düsturuna əsasən 3 2 q ilə 1/Pa arasında xətti asılılıq alınmalıdır. Ölçmələr göstərdi ki, (20.13) düsturunun verdiyi xətti asılılıq həqiqətən mövcuddur (şəkil 20.2). B/Pa həddi (20.13) düsturunda kiçik düzəliş olduğundan, damcının a radiusunu Stoksun düzəliş edilməyən düsturuna əsasən (20.4) ifadəsi ilə hesablamaq olar. P təzyiqini santimetr civə sütunu ilə, damcının a radiusunu isə santimetrlə ifadə etdikdə B sabiti üçün Milliken B=6,17 ⋅10
-4
qiymətini tapmışdı. Шякил 20.2. (20.13) düsturunda 1/Pa=0, yəni 1/P=0 və ya a= ∞ götürsək, yəni Stoks qanunu tətbiq oluna bilən hala keçsək ⎟ ⎠
⎜ ⎝ ⎛ << 1 a λ , 3 2 0 3 2
q = və ya q=q 0 alarıq. Beləliklə, damcının yükünün q 0 həqiqi qiymətini tapmaq üçün düz xətti ordinat oxunu kəsənə qədər uzatmaq lazımdır. 20.2 şəklində müxtəlif təbiətli damcılar üçün yuxarıdakı qayda ilə qurulmuş dörd qrafik göstərilmişdir: I – yağ damcılarının havada, II – yağ damcılarının hidrogendə, III –
116 civə damcılarının havada və IV – şellak (yapışqanlı lak) damcılarının havada hərəkətinə uyğundur. Bu düz xəttlərin dördü də ordinat oxunu eyni bir nöqtədə kəsir. Bu isə o deməkdir ki, elektronun yükü nə damcının təbiətindən və nə də damcını əhatə edən qazın təbiətindən asılı deyildir. Milliken təcrübələri mühüm prinsipial əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, bu təcrübələr tam aydınlıqla elektrik yükünün atomar (diskret) təbiətə malik olduğunu sübut edir. Elektronun yükü üçün Millikenin tapdığı e = 4,770 ⋅10
-10 SQSE q qiyməti uzun müddət ən dəqiq qiymət hesab olunmuşdur. Lakin sonralar müəyyən edildi ki, bu qiymətin təyinində sistematik xətaya yol verilmişdir. Belə ki, Milliken öz hesablamalarında havanın daxili sürtünmə əmsalı (özlülüyü) üçün η
⋅10 -7
ölçmələr nəticəsində məlum oldu ki, η
⋅10 -7
η -nın daha dəqiq qiymətini nəzərə aldıqda Milliken təcrübələrindən elektronun yükü üçün e = 4,805 ⋅10
-10 SQSEq qiyməti alınır ki, bu da digər üsullarla tapılmış daha dəqiq qiymətə tam uyğundur. Elektronun yükünü təyin etmək üçün digər üsullar da mövcuddur və yeri gəldikcə onlar haqqında məlumat verəcəyik. Bu üsullar vasitəsilə elektronun yükü üçün tapılmış bütün qiymətləri müqayisə edərək, belə nəticəyə gəlmişlər ki, hal-hazırda elektronun yükünün (yəni, elementar yükün) dəqiq qiyməti e = 1,602189 ⋅10
-19 Kl-dur. Yük ilə yanaşı olaraq elektronu xarakterizə edən əsas sabitlərdən biri də onun kütləsidir. Elektronun kütləsi çox kiçikdir. Məhz buna görə də Milliken təcrübəsində damcı yükünü dəyişən zaman bir neçə elektron alıb və ya itirdikdə onun düşmə sürəti və deməli, kütləsi praktik olaraq dəyişmir. Lakin elektrona elektrik və maqnit sahələrinin təsiri ilə təcil verildikdə onun ətalət kütləsinə malik olması faktı özünü göstərir. Məhz buna görə də elektronun kütləsini təyin etmək üçün istifadə olunan üsulların hamısı onun elektrik və maqnit sahələrindəki hərəkətinin öyrənilməsinə əsaslanır. Beləliklə, elektrik və maqnit sahələrində yüklü zərrəciyin hərəkətinin öyrənilməsi kimi ümumi məsələyə baxılması zərurəti meydana çıxır. Elektron emissiyası və qaz boşalması hadisələri vakuumda toqquşmasız hərəkət edən elektron və ion dəstələri almağa imkan verir. Bu yüklü hissəciklər elektrik və ya maqnit sahəsinə daxil olduqda, onlar müəyyən qüvvənin təsirinə məruz qalaraq öz əvvəlki hərəkətini dəyişirlər. Elektrik yükünə malik müxtəlif hissəciklərin elektrik və maqnit sahələrində hərəkətini öyrənərək onların yükünün kütləsinə nisbətini (q/m) təyin etmək və buradan da həmin zərrəciklərin təbiəti və onların yarandığı proseslər haqqında qiymətli məlumatlar almaq olar. Elektronlar və ionlar dəstəsinə elektrik və maqnit sahələri ilə təsir edərək bu dəstələri idarə etmək, yəni onların hərəkət istiqamətini dəyişmək olar ki, bu da osilloqraf, elektron mikroskopu, yüklü zərrəciklərin sürətləndiricisi, televiziya borusu və s. kimi mühüm elektron cihazlarının iş prinsipinin əsasını təşkil edir. Əgər q yükünə malik olan hissəcik E r intensivliyinə malik elektrik sahəsi və B r
induksiyasına malik maqnit sahəsi mövcud olan fəzada hərəkət edirsə, ona təsir edən yekun qüvvə .
el F F F r r r + = (20.14) olar. Onda Nyutonun ikinci qanununa görə yüklü hissəciyin hərəkət tənliyi .
el F F dt d m r r r + = υ
(20.15)
117
kimi yazıla bilər. Bu vektor tənliyini isə hər biri uyğun koordinat oxu boyunca hərəkəti təsvir edən üç dənə skalyar tənlik kimi yazmaq olar. Növbəti paraqraflarda yüklü zərrəciyin elektrik və maqnit sahələrində hərəkətinin xüsusi hallarına baxılacaqdır.
elektrostatik sahədə hərəkəti Fərz edək ki, eyni yüklü hissəciklər dəstəsi X oxu boyunca 0 υ
edərək üfqi yerləşdirilmiş müstəvi kondensatorun elektrik sahəsinə daxil olur (şəkil 21.1). Hissəciyin 0 υ
bu, eninə elektrik sahəsi adlanır. Əgər kondensatorun köynəkləri arasındakı məsafə onların l 1 uzunluğuna nisbətən çox kiçikdirsə, onda lövhələrin kənarında təhrif olma effektlərini nəzərə almamaq və kondensatorun elektrik sahəsini bircinsli hesab etmək olar. Y oxunu elektrik sahəsi istiqamətində yönəltsək,
=0, E y =E olar. Burada E x , E y və
E z kondensatorun elektrik sahəsinin E r
üzrə proyeksiyalarıdır. Baxılan halda maqnit sahəsi yoxdur və ona görə də yüklü hissəciyə təsir edən maqnit qüvvəsi sıfra bərabərdir: 0 . = maqn F r . Beləliklə, kondensatorun köynəkləri arasında hərəkət edən yüklü zərrəcik üçün (20.25) hərəkət tənliyi aşağıdakı şəklə düşür:
0
0 υ
υ
r r r = = υ
(21.1) Baxılan halda yüklü hissəciyə yalnız Y oxu boyunca yönəlmiş elektrik sahəsi tərəfindən qüvvə təsir edir. Ona görə də hissəciyin trayektoriyası XY müstəvisində yerləşir və onun (21.1) hərəkət tənliyi aşağıdakı kimi iki tənliyə parçalanır: 0 = dt d x υ
(21.2) E m q dt d y = υ
(21.3) (21.2) tənliyini inteqrallayaraq 0 υ υ = = = const dt dx x
(21.3) alırıq. (21.3) tənliyinin inteqrallanması isə
118 C Et m q dt dy y + = = υ
(21.4) verir. Burada 0 1 υ l t = – hissəciyin kondensator daxilində hərəkət müddəti, C – inteqrallama sabitidir. t=0 başlanğıc zaman anında, yəni hissəcik kondensatora daxil olan anda
υ y =0 olduğundan, (21.4) düsturuna əsasən C=0 alırıq. Ona görə də Et m q dt dy y = = υ
(21.5) olar.
Hissəciyin hərəkət trayektoriyasını, yəni y=y(x) asılılığını tapmaq üçün (21.3) və (21.5) tənliklərini inteqrallamaq və alınan ifadələrdən t-ni yox etmək lazımdır. Beləliklə, x= υ 0 t
2 2 Et m q y =
(21.6) və buradan da 2 2 0 2
m qE y υ = (21.7) alınır ki, bu da parabolanın tənliyidir. Deməli, elektrik sahəsinə perpendikulyar istiqamətdə hərəkət edən yüklü zərrəciyin hərəkət trayektoriyası parabolanın bir qoludur. Hissəciyin kondensator daxilində hərəkət müddətinin t=l 1 / υ 0 qiymətini (21.5)-də nəzərə alsaq, kondensatordan çıxan anda onun υ 0 sürətinə perpendikulyar olan sürəti 0 1 υ υ
E m q y =
(21.8) olar. Kondensatordan çıxan anda hissəciyin öz əvvəlki hərəkət istiqamətindən y 1 meyli isə (21.7) düsturunda x= l 1 yazmaqla tapıla bilər: 2 0 1 1 2 1 υ l E m q y ⋅ = (21.9) Kondensatordan çıxandan sonra hissəcik 0 υ r vektoru ilə α bucağı əmələ gətirən istiqamətdə düzxətli hərəkət edir. (21.3) və (21.8) ifadələrinə əsasən 2 0 1 0 υ υ υ α l E m q tg y = = (21.10) yaza bilərik. Beləliklə, kondensatordan çıxandan sonra hissəcik əlavə olaraq 2 0 2 1 2 2 υ α l l E m q tg l y = = (21.11) meyl edərək ekrana çatır. Burada l 2 –kondensatorun hissəcik çıxan ucundan ekrana qədər olan məsafədir. Son nəticədə hissəciyin öz əvvəlki istiqamətindən meyli (yəni, ekran üzərindəki 0
119
nöqtəsinə nəzərən meyli) ⎟ ⎠ ⎞ ⎜ ⎝ ⎛ + = + = 2 1 2 0 1 2 1 2 1
l l E m q y y y υ
(21.12) olur. (21.10) düsturunu (21.12)-də nəzərə alsaq α
⎟ ⎠ ⎞ ⎜ ⎝ ⎛ + = 2 1 2 1
(21.13) yaza bilərik. Buradan görünür ki, elektrik sahəsini tərk etdikdən sonra hissəcik elə hərəkət edir ki, guya o, sahəni yaradan kondensatorun mərkəzindən (21.10) düsturu ilə təyin olunan α
(21.10) düsturundan görünür ki, yüklü hissəciyin eninə elektrik sahəsində meyl bucağı onun q/m xüsusi yükündən asılıdır. Yuxarıdakı mühakimələrdə biz hissəciyin yükünün müsbət işarəli olduğunu və kondensatorun köynəkləri arasındakı elektrostatik sahənin E r intensivlik vektorunun Y oxu istiqamətində yönəldiyini fərz etdik. Lakin bu mühakimələr eyni zamanda mənfi yüklü zərrəciklərin hərəkətinə də tətbiq oluna bilər. Məsələn, elektronun elektrik və ya maqnit sahəsində hərəkətindən bəhs edildikdə nəzərə almaq lazımdır ki, elektron mənfi yüklü olduğundan onun meylinin istiqaməti müsbət yüklü hissəciyin meylinin istiqamətinin əksinə yönəlmiş olacaqdır. Ona görə də biz gələcəkdə q ilə hissəciyin elektrik yükünün ədədi qiymətini işarə edəcəyik.
Download 18.1 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|