Dərslik respublikanın universitetlərinin fizika fakültələrinin tələbələri üçün "Atom fizikası"

Шякил 

ktronları

mları ilə toqquşmaq imkanı yaradılır. Bu toqquşmaların xarakterini, yəni onların 

elastik və ya qeyri-elastik olmasını müəyyən etmək üçün adətən toqquşmalardan sonra 

elektronların sürətlərə görə paylanmasını  tədqiq etmək lazım gəlir. Bu isə tormozlayıcı 

potensial metodu vasitəsilə edilir. 

Fərz edək ki, D qaynar katoduna (şəkil 48.2) sürətləndirici  u potensialı  tətbiq 

edilmişdir. Sürətlənmiş elektronl

qamətlənmiş  hərəkət edirlər.  Əgər  N toru 

+u

1

 potensialına qədər yüklənmiş olsa, onda 

N  və  A arasındakı  fəzada elektronlar 

tormozlayıcı sahədə  hərəkət etmiş olar. Ona 

görə  d  yalnız kinetik enerjisi həmin 

tormozlayıcı sahəni dəf etmək üçün kifayət 

edən elektronlar A lövhəsinə çatacaqdır. Bu A 

lövhəsi isə  G qalvonometri vasitəsilə Yerlə 

birləşdirilmişdir. Beləliklə,  A lövhəsinə çatan 

elektronlar  G qalvonometri vasitəsilə qeyd 

olunan elektrik cərəyanı yaradır. Nəzərə 

almaq lazımdır ki, A lövhəsinə elektronun 

çatmasına mane olan P tormozlayıcı potensia

sürətin A lövhəsinə perpendikulyar olan 

υ

D

N

A

υ

υ

s

G

Йер

Шякил 48.2. 

tam sürəti ilə dey

s

 topla

yalnız 

eP

m

s

≥

2

1

υ

 

 

 

           (48.3) 

2

 

253

 

254 

şərtini ödəyən elektronlar çata bilər. 

P tormozlayıcı potensialını  tədricən artıraraq v  eyni  amand

metri 

 müəyyən voltamper xarakteristikası almaq olar. Bu 

tronların enerjilərə görə paylanma funksiyasıdır. 

Deməli, elektronların enerjiyə (s

ay

ma ə risini 

48.3 

dır. Belə 

çıxan elek

toda tətbiq olu

katodu və N toru arasındakı fəzada hərə

ə

z

a G qalvono

vasitəsilə J cərəyan şiddətini ölçərək

voltamper xarakteristikası 48.3 şəklində 1 bütöv əyrisi ilə göstərilmişdir. Bu voltamper 

xarakteristikası elektronların sürətlərinin paylanmasını  aşağıdakı kimi hesablamağa 

imkan verir. Tormozlayıcı potensial P olduqda, uyğun J

p

 cərəyan şiddəti enerjisi P eV-a 

bərabər və ya ondan böyük olan elektronların sayı ilə düz mütənasib olar. Tormozlayıcı 

potensalın  P+

∆P qiymətində isə  cərəyan  şiddətinin  J

p

–

∆J

p

 qiyməti enerjisi P+

∆P eV-a 

bərabər və ya ondan böyük olan elektronların sayı ilə düz mütənasibdir. Beləliklə, 

(

∆J

p

/

∆P)⋅∆P kəmiyyəti enerjisi (P, P+∆P) intervalına düşən elektronların sayını müəyyən 

edir. Ona görə  də, enerjisi (P, P+dP) eV intervalına düşən elektronların sayını  f(P)dP 

kimi göstərsək, aydındır ki, 

f(P)=dJ

p

/dP 

 

 

          (48.4) 

yaza bilərik. Burada f(P) elek

ürətə) görə p lan

y

tapmaq üçün 

şəklindəki I voltamper xarakteristikasını qrafik diferensiallamaq lazım

diferensiallama nəticəsində alınmış  əyri 48.3 

şəklində II punktir xətti ilə göstərilmişdir. Frank 

və Hers çox böyük ustalıqla düşünülmüş qurğuda 

aparılan incə  təcrübələrlə  hər  şeydən qabaq 

göstərdilər ki, elektronların enerjisi müəyyən 

böhran qiymətdən böyük deyildirsə, onların 

atomlarla toqquşması tam elastiki toqquşma olur. 

Belə ki, elektron atomla elastik toqquşma 

nəticəsində öz enerjisini itirmir, yalnız öz 

sürətinin istiqamətini dəyişir. 

Sonra isə Frank və Hers elektronlar ilə 

atomlar arasında qeyri-elastik toqquşmaların 

mövcud olmasını  təcrübədə göstərdilər. Bu 

məqsədlə onlar 48.2 şəklində  təsvir olunmuş 

qurğudan istifadə etmişlər. Qaynar D katodundan 

nmuş  mənfi potensial tərəfindən sürətlənirlər.  D 

kət edərkən elektronlar çoxlu sayda toqquşmalara 

məruz qalır və  nəhayət,  A lövhəsinin üzərinə düşürlər və bu zaman yaranan cərəyan 

şiddəti  G qalvanometri ilə ölçülür. A lövhəsinə nisbətən zəif müsbət yüklənmiş  (əksər 

hallarda +0,53 V potensiala qədər) tor bilavasitə A lövhəsinin qarşısında yerləşdirilir. Bu 

torun vəzifəsi, qeyri-elastik toqquşmalar nəticəsində öz enerjisini demək olar ki, tamamilə 

itirmiş elektronları tutub saxlamaqdan ibarətdir. Təcrübələr çox da yüksək olmayan 

təzyiqə (~1 mm c.st.) malik civə buxarında aparılmış  və  D katoduna tətbiq olunmuş 

sürətləndirici potensialdan asılı olaraq, A lövhəsindən keçən cərəyan şiddəti ölçülmüşdür. 

Sürətləndirici potensialı  sıfırdan başlayaraq artırdıqda cərəyan  şiddəti  əvvəlcə artır 

(şəkil 48.4) və özü də  cərəyanın qrafiki termoelektron cihazların voltamper 

xar

Шякил 48.3.

tronlar bu ka

akteristikalarının adi formasına oxşayır. Lakin potensial 4,1 V-a yaxın olduqda 

cərəyan  şiddəti kəskin azalır. Potensialın sonrakı artması  cərəyanı yenidən artırır və o, 

potensialın qiyməti 9,0 V olduqda yenidən kəskin azalır. Sonra 13,9 V potensiala kimi 

cərəyanın yenə də artması müşahidə olunur və s. Beləliklə, qrafik bir-birindən potensialın 

4,9 V qiyməti ilə  fərqlənən bir sıra kəskin 

maksimumlara malik olur. İki qonşu maksimuma 

uyğun potensiallar arasındakı  fərqin 0,1 V  dəqiqliyi 

ilə 4,9 V olması, lakin birinci maksimuma uyğun 

potensialın isə 4,1 V olmasını asanlıqla aşağıdakı 

kimi izah etmək olar: tətbiq olunmuş xarici 

sürətləndirici potensiala D ilə  A arasındakı kontakt 

potensiallar fərqi də  əlavə olunur və bunun 

nəticəsində bütün qrafik, maksimumlar arasındakı 

məsafə dəyişmədən, sola doğru sürüşmüş olur. 

48.4 

şəklindəki qrafikdə maksimumların 

olmasını, yuxarıda deyilənlərə  əsasən izah etmək 

çətin deyildir. Belə ki, elektronun enerjisi 4,9 eV-dan 

az olduqda, onun civə atomları ilə toqquşması elastik 

olu

a

4,9 V 

nerjisinin hamısını civə atomuna 

ırlar. Bunu aşağıdakı kimi izah etmək olar. Fərz edək 

ki, 

n elektronların enerjisinin 4,9 eV-dan kiçik qiymətlərində  zərbələr 

tam

Шякил 48.4. 

r və potensial artdıqca cərəyan  şiddəti adi qanunl

olduqda toqquşma qeyri-elastik olur və elektron öz e

verir. Belə elektronlar 0,5 V-a qədər yüklənmiş  N toru tərəfindən tutulub çaxlanır və  A 

lövhəsinə gedib çatmır. Bunun nəticəsində  A lövhəsindən keçən cərəyan kəskin  şəkildə 

azalır. Enerjisi 4,9 eV-dan xeyli böyük olan elektronlar isə qeyri-elastik toqquşma zamanı 

öz enerjisinin bir hissəsini (4,9 eV qədərini) itirərək, qalan artıq enerjini saxlayır və ona 

görə də, müsbət yüklü torun olmasına baxmayaraq, A lövhəsinə çatır və cərəyan yenidən 

artmağa başlayır. 

Maraqlıdır ki, ilk qeyri-elastik toqquşmaya məruz qalan elektronların hamısı, 

toqquşmadan  əvvəlki enerjisinin qiymətindən asılı olmayaraq, A lövhəsinə eyni bir 

enerjiyə malik elektronlar kimi çat

 artır. Potensialın qiyməti 

katodun potensialı  sıfra,  A lövhəsinin potensialı  +u

p

-yə, böhran potensialı  u

A

-ya 

(baxılan hal üçün u

A

=4,9 eV) bərabərdir və  həm də  N toru yoxdur. u

p

 potensialının 

azalması (düşməsi) D-dən A-ya qədər olan bütün hissədə baş verir. Fərz edək ki, elektron 

potensialın  u

x

-ə  bərabər olduğu yerdə qeyri-elastik toqquşmaya uğrayır. Bu yerə çatana 

qədər elektron eu

x

 enerjisi toplayır və qeyri-elastik toqquşma zamanı  eu

A

  qədər enerji 

itirir. Beləliklə, qeyri-elastik toqquşmadan sonra elektronun enerjisi e(u

x

-u

A

) olar. Yolun 

A lövhəsinə  qədər qalan hissəsində potensiallar fərqi  u

p

-u

x

  və yolun bu hissəsində 

elektronun topladığı enerji e(u

p

-u

x

) olur. Deməli, elektron A lövhəsinə çatdıqda onun 

enerjisi  e(u

x

-u

A

) +  e(u

p

-u

x

)=  e(u

p

-u

A

) olur. Göründüyü kimi, bu enerji ilk qeyri-elastik 

toqquşmanın məhz hansı yerdə baş verməsindən tamamilə asılı deyildir. Əgər 

sürətləndirici u

p

 potensialı u

p

–u

A

>4,9 V şərti ödənməklə kifayət qədər böyükdürsə, onda 

elektron yolun qalan hissəsində  (u

p

-u

A

  kəmiyyətinin qiymətindən asılı olaraq) əlavə 

olaraq daha bir və ya iki qeyri-elastik toqquşmaya məruz qala bilər. 48.4 şəklində 

verilmiş qrafikdə maksimumların periodik olaraq təkrarlanmasının səbəbi də  məhz 

bundan ibarətdir. 

Beləliklə, biz görürük ki, 4,9 eV enerjisi civə atomu üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 

Belə ki, civə atomları 4,9 eV-dan az enerjini qəbul edə bilmirlər, çünki onları 

bombardman edə

amilə elastik olur. 4,9 eV-a bərabər enerjini isə civə atomları tam qəbul edirlər. Bu isə, 

Borun birinci postulatına uyğun olaraq, o deməkdir ki, civə atomunun enerjisi ixtiyari 

deyil, yalnız müəyyən seçilmiş qiymətlər ala bilər.  Əgər "həyəcanlanmamış" civə 

atomunun enerjisi E

1

 olarsa, onda bu atomun enerjisinin mümkün olan növbəti qiyməti 

 

255

E

1

+4,9 eV olmalıdır. 4,9 eV-a bərabər sürətləndirici potensial civə atomunun "birinci 

böhran potensialı" və ya "rezonans potensialı" adlanır. Digər atomlar üçün də belə 

rezonans potensialları tapılmışdır. Məsələn, kalium atomu üçün rezonans potensialı 

1,63 V, natrium üçün 2,12 V, helium üçün 21 V-dur və s. 

Aydındır ki, atomlar birinci böhran potensialına uyğun gələn enerjidən başqa, daha 

yüksək həyəcanlanmış enerji pillələrinə də malik ola bilər. Atomun mümkün olan həmin 

enerji pillələri (halları) də elektron toqquşmaları metodu ilə tapıla bilər. Bu məqsədlə 

təcr

 

təsa

übənin metodikası bir qədər dəyişdirilməlidir ki, bu barədə aşağıda bəhs ediləcəkdir. 

Yuxarıda təsvir olunan metodun bir çox üstünlükləri ilə yanaşı mühüm çatışmazlıqları 

da vardır. Xüsusi halda, bu metod sıx yerləşmiş maksimumları ayırmağa imkan vermir. 

Halbuki, bir-birinə çox yaxın yerləşmiş həyəcanlanma pillələrinin olduğu hallara tez-tez

düf olunur. hesablama göstərir ki, 48.4 şəklində göstərilən qrafikin forması elektronun 

λ

  sərbəst qaçış yolunun uzunluğu boyunca potensialın düşməsindən (dəyişməsindən), 

yəni 

dx

du

λ

  kəmiyyətindən  əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Bu kəmiyyət kiçik olduqca, 

aksimumlar daha kəskin (iti) olur, böhran potensialları daha dəqiq təyin olunur və bir-

birinə

ın yerləşmiş  həyəcanlaşma pillələri daha yaxşı ayırd edilir. Lakin 

m

 yax

dx

du

λ

 

kəmiyyətinin kifayət qədər kiçik olduğu  şəraitdə daha yüksək həyəcanlaşma pillələrini 

ayırd etmək mümkün olmur. Bu çatışmazlığı aradan qaldırmaq üçün Frank və 

 

təcrübə metodikasını elə  dəyişdilər ki, 

elektronların enerji toplaması cihazın bir 

hissəsində, atomlarla toqquşmaları isə digər 

hissəsində baş versin. Bu məqsədlə onlar 48.2 

şəklində təsvir olunmuş qurğuda, D katodunun 

qarşısında, ondan elektronun sərbəst qaçış 

yolunun uzunluğu ilə müqayisədə kiçik olan 

məsafədə, müsbət potensiallı ikinci N

Hers

Bu  R  f

uşmalar nəticəs

potensiala

klənmiş N torunun deş

yuxarıda təsvir edilən mənzərə təkrarlanır

  və  A arasında sahə olmadıqda və  N toruna tormozlayıcı 

pot

1

 toru 

yerləşdirmişlər (şəkil 48.5). Bu halda D-dən 

N

1

-ə  qədər olan oblastda özünün bütün 

enerjisini toplamış elektronlar iki N

1

  və  N 

torları arasında sahə olmayan R oblastına daxil 

olur və qaz atomları ilə çoxlu sayda 

toqquşmalara məruz qalırlar. 

ində öz enerjisini itirmiş elektronlar +0,5 V 

iklərindən keçərkən bu tor tərəfindən tutulur və 

. A lövhəsindən keçən cərəyan G qalvanometri 

vasitəsilə iki dəfə ölçülür: N

G

A

N

N

1

+0,5 V

R

D

Йер

Шякил 

əzasında toqq

 qədər yü

ensial (+0,5 V) tətbiq etdikdə. Birinci halda N

1

 torundan diffuziya edərək N

1

A fəzasına 

daxil olan elektronların hamısı, ikinci halda isə qeyri-elastik toqquşmalar nəticəsində öz 

enerjisini itirmiş elektronlar "seçilib ayrılmaqla" yerdə qalan digər elektronlar A 

lövhəsinə gəlib çatır. Hər iki halda ölçülmüş cərəyan şiddətlərinin fərqinin birinci haldakı 

cərəyan şiddətinə nisbəti sürətləndirici potensialın böhran qiymətində maksimum qiymət 

alacaqdır. Çünki bu zaman elektronların xeyli hissəsi öz enerjisini itirir və  N

1

 toruna 

tormozlayıcı potensial tətbiq etdikdə (ikinci hal) cərəyan  şiddəti çox kiçik olur. Bu 

metodun köməyi ilə bir-birindən voltun hissələri ilə fərqlənən maksimumları ayırmaq və 

 

256 

həm də zəif maksimumları müşahidə etmək mümkün olmuşdur. 

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, təsvir olunan metodlardan istifadə edərək, daha yüksək 

enerji pillələrini də təyin etmək olar. Bu məqsədlə təcrübənin şəraiti elə seçilməlidir ki, 

qazın təzyiqi mümkün qədər az olsun. Bu, ona görə çox mühümdür ki, təzyiq yüksək 

olduqda elektronun qaz atomları ilə toqquşmalarının sayı da çox olur. Bunun nəticəsində 

isə 

tensialları üçün 4,9; 9,8; 11,2; 13,5; 

14,

iş qazın içərisinə buraxılır. Qeyri-

elas

 eV-a uyğun maksimumlar 

da 

u üçün spektroskopik üsullarla və qeyri-

elas

i tapmaq üçün, aydındır ki, müəyyən 

elektron birinci böhran potensialına bərabər və ya ondan bir qədər böyük potensiala 

uyğun enerji alan kimi, həmin enerjini atoma vermək ehtimalı çox olduğundan öz sonrakı 

sürətlənməsini davam etdirməyə imkan tapmır. Təzyiq kifayət qədər kiçik və 

sürətləndirici potensial kifayət qədər böyük olduqda atomların daha yüksək stasionar 

hallara qədər həyəcanlanması üçün imkan yaranır. 

Lakin böhran potensialları üçün bilavasitə  təcrübədən alınmış qiymətlər hələ enerji 

pillələrinin həqiqi qiymətlərini vermir. Belə ki, enerjinin ikiqat və ya çoxqat verilməsi 

imkanları istisna olunmur. Bunu aşağıdakı misaldan aydın görmək olar. Bilavasitə 

müşahidələr nəticəsində civə buxarında böhran po

7; 16; 17,6; 19,3; 20,2; 21,2 V qiymətləri alınır.  Əslində isə bu potensiallar iki əsas 

a=4,9 V  və  b=6,7 V potensiallarının müxtəlif kombinasiyalarıdır və özü də 6,7 V 

potensialı ümumiyyətlə müşahidə olunmur. Doğrudan da, asanlıqla görünür ki, 9,8=2a; 

11,2

≈a+b; 13,5=2b; 17,6≈a+2b; 21,2=3a+b  və s. Beləliklə, təcrübədə alınmış 

maksimumların şərhi (izahı) o qədər də sadə deyildir. 

Yuxarı enerji səviyyələri xeyli dərəcədə əyani olaraq Yuz, Rojanski və Mak-Millanın 

təklif etdiyi metodla təyin oluna bilər. Onların təcrübəsinin ideyası  aşağıdakından 

ibarətdir: öyrənilən atomların ən yüksək həyəcanlaşma pilləsindən böyük enerjiyə malik 

olan ciddi bircinsli elektron dəstəsi güclü seyrəldilm

tik toqquşmalar zamanı müxtəlif elektronlar öz enerjilərinin atomların mümkün olan 

həyəcanlaşma pillələrinə uyğun gələn hissəsini itirir. Qaz güclü seyrəldiyindən təkrar 

toqquşmaların ehtimalı çox azdır.  Əgər toqquşmaya məruz qalan elektronlar dəstəsinin 

sürətlərini spektrə ayırsaq, bu spektr dərhal bütün enerji itgilərini və deməli, mümkün 

olan bütün həyəcanlaşma pillələrini təyin etməyə imkan verir. 

Bu qayda ilə aparılmış təcrübələrin birində başlanğıc enerjisi 50 eV olan elektronlar 

dəstəsi seyrəldilmiş helium qazının içərisindən buraxılmış  və toqquşmalardan sonra 

elektronların enerji spektri alınmışdır. Bu spektrdə elektronların başlanğıc 50 eV 

enerjisinə uyğun gələn maksimumla yanaşı 28,8; 27,2; 26,38

müşahidə olunmuşdur. Bu isə o deməkdir ki, helium atomları ilə qeyri-elastik 

toqquşmalar zamanı elektronlar ciddi təyin olunmuş müəyyən enerji porsiyaları itirə bilər: 

50-28,8=21,2; 50-27,2=22,8; 50-26,4=23,6 eV. 

Əgər toqquşmaya qədər helium atomlarının enerjisini (normal halın enerjisini) şərti 

olaraq sıfır qəbul etsək və mümkün olan enerji hallarını uyğun hündürlükdə yerləşən üfqi 

düz xətlər ilə  təsvir etsək, onda helium atomunun "enerji səviyyələrinin" sxemini almış 

olarıq. Bu zaman məlum olur ki, helium atom

tik toqquşmalara  əsasən tapılmış bu "enerji səviyyələri" bir-birinə tam qənaətbəxş 

şəkildə uyğun gəlir. Beləliklə, bu təcrübələrə Borun birinci postulatının müstəsna 

aydınlıqla eksperimental təsdiqi kimi baxmaq olar. 

Artıq qeyd edildiyi kimi, yuxarıda təsvir olunan bütün metodlar müxtəlif stasionar 

halların enerjiləri fərqini tapmağa imkan verir. Məsələn, biz deyə bilərik ki, civə atomu 

üçün E

2

-E

1

 fərqi 4,9 eV-a bərabərdir. Lakin enerjilərin E

1

, E

2

, E

3

,…, E

n

 qiymətləri isə bu 

metodlarla tapıla bilməz. Enerjinin bu qiymətlərin

 

257

ene

lla tapılmış birinci ionlaşma potensiallarının qiyməti verilmişdir. 

e, 

Rn)

alnız 

mü

rəsi 

eV 

nöm-

rəsi 

Element 

laşma potensi 

rji halında yerləşən atomdan elektronu tam qoparmaq üçün nə qədər enerji sərf etmək 

lazım olduğunu təyin etmək kifayətdir. Başqa sözlə, atomun E

1

, E

2

, E

3

,…, E

n

 enerjilərinin 

mütləq qiymətinin təyini məsələsi, müxtəlif enerji hallarında ionlaşma potensiallarının 

tapılmasına gətirilir. 

İonlaşma potensiallarını təyin etmək üçün isə çoxlu sayda müxtəlif metodlar işlənib 

hazırlanmışdır. Mendeleyev cədvəlindəki atomların  əksəriyyəti üçün bu metodlar 

vasitəsilə ionlaşma potensialları tapılmışdır. 48.1 cədvəlində bir sıra atomlar üçün bu 

metodlarla təcrübi yo

İonlaşma potensialı atomun sırf periferik xassəsidir, çünki o, atomun xarici (periferik) 

elektronlarının atomdan qoparılması üçün lazım olan enerjidir. Atomun bütün digər 

periferik xassələri kimi ionlaşma potensialının da elementin sıra nömrəsindən asılı olaraq 

periodik dəyişməsi müşahidə olunur. Belə ki, təsirsiz qaz atomları (He, Ne, Ar, Kr, X

 üçün ionlaşma potensialları ən böyük, qələvi metal atomları (Li, Na, K, Rb, Cs, Fr) 

üçün isə  ən kiçik qiymət alır. Kimya baxımından isə  təsirsiz qaz atomları öz inertliyi, 

qələvi metal atomları isə kimyəvi reaksiyalar zamanı öz fəallığı ilə kəskin fərqlənir. 

Biz yuxarıda yalnız birinci ionlaşma potensialları, yəni neytral atomdan bir elektron 

qoparmaq üçün tələb olunan enerji haqqında bəhs etdik. Lakin atomdan ikinci, üçüncü və 

s. elektronları da qoparmaq üçün tələb olunan enerjiləri, ikinci, üçüncü və s. ionlaşma 

potensiallarını da bilmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bir çox təcrübi qurğular isə y

sbət ionların yaranmasını (ionlaşmanın başlanmasını) qeydə almağa imkan verir və bu 

ionların təbiəti, xüsusi halda, həmin ionların birqat və ya bir neçə qat olması haqqında 

müəyyən nəticəyə gəlmək imkanı vermir. 

Cədvəl 48.1. 

 

Sıra 

nöm-

Element 

1-ci ion-

laşma 

potensialı, 

Sıra 

1-ci ion-

alı, eV 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

10 

11 

12 

13 

H 

Be 

Mg 

9,50 

1

 

Si 

Cl 

He 

Li 

B 

C 

N 

O 

F 

Ne 

Na 

Al 

13,539 

24,45 

5,371 

8,34 

11,217 

14,474 

3,565

18,6 

21,482 

5,116 

7,61 

5,96 

14 

15 

16 

17 

18 

19 

20 

21 

22 

23 

24 

25 

26 

P 

S 

Ar 

K 

Ca 

Sc 

Ti 

V 

Cr 

Mn 

Fe 

7,39 

10,3 

10,31 

12,96 

15,70 

4,32 

6,09 

6,57 

6,81 

6,76 

6,74 

7,40 

7,83 

 

İonla

ın ard

ərhələ

yrənm

ə müsb

nların təbi

əyin etmək 

üçün kü

pektro

lərindən

) istif

ə spektrometri hissəciyin 

yükünün 

kütləs

an nis

(q/M) t

 etdiyin

 q=ne yükü

lik ion (n–

at

şman

ıcıl m

lərini ö

ək v

ət io

ətini t

tlə s

metr

 (Ё27

adə edilir. Kütl

onun 

inə ol

bətini 

əyin

dən,

nə ma

 ion) M/n kütləsinə uyğun gələcəkdir 

)

(

n

M

M

M

=

=

. Sezium buxarını enerjisi 

e

ne

q

q

 

258 

700 eV olan elektronlarla bombardman etdikdə sezium atomlarının ionlaşmasının yeddi 

ardıcıl mərhələsində uyğun ionlaşma potensiallarının kütlə spektrometrindən istifadə 

edilməklə tapılmış qiymətləri 48.2 cədvəlind

Frank-Hers təcrübələri həm də Borun ik

ni tezliklər qaydasını təsdiq 

edir. Belə ki, elektronla qeyri-elastik toqquşma nəticəsində atom enerji udaraq bu enerjini 

bir müddət özündə saxlayır və sonra həyəcanlaşmanın təsiri ilə bu enerjini itirərək 

yenidən normal hala qayıdır (Ё9).  Əgər qazın təzyiqi kifayət qədər azdırsa, belə  tərs 

keçi

ə verilmişdir. 

inci postulatını, yə

di ən ehtimallı üsulu atomun işıq şəklində enerji buraxması, yəni şüalanmasıdır. Bu 

isə Bor postulatlarını  təcrübədə yoxlamaq üçün imkan yaradır. Məsələn, civə atomuna 

baxaq. Frank-Hers təcrübələrindən məlumdur ki, civə atomunun birinci böhran potensialı 

4,9 eV-dur, yəni E

2

-E

1

=4,9 eV. Atom normal hala keçdikdə, Borun ikinci postulatına görə 

bütün bu enerji monoxromatik işığın bir kvantı kimi buraxılmalıdır: 

E

2

-E

1

=ħ

ω

=2

π

ħc/

λ

=hc/

λ

  

                   (48.5) 

Buradan 

λ

 üçün 

=

⋅

≈

⋅

⋅

⋅

⋅

⋅

=

−

=

−

−

−

m

E

E

hc

 

10

2520

10

6

,

1

9

,

4

10

3

10

6

,

6

10

19

8

34

1

2

λ

2520 Å 

qiymətini tapırıq.