Dərslik respublikanın universitetlərinin fizika fakültələrinin tələbələri üçün "Atom fizikası"


Download 18.1 Mb.
Pdf ko'rish
bet43/119
Sana31.12.2017
Hajmi18.1 Mb.
#23506
TuriDərslik
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   119

Шякил 53.1.

Йагут  кристалында  хром  ионларынын  енержи  сявиййяляринин  тясвир  олунан 

схеми вя Е

2

 енержили щяйяъанланмыш щалын йашама мцддятинин бюйцк олмасы 



илк  оптик  квант  эенераторунун  йарадылмасы  цчцн  ялверишли  рол  ойнамышдыр. 

Бу  мясяля  принсип  етибары  иля  ашаьыдакы  кими  щялл  едиля  биляр.  Йагутун  аь 

ишыгла  эцълц  шцаландырылмасы  хром  ионларыны  щяйяъанлашдырыр,  онлар  Е

3



Е

3

′  енержили  щаллара  кечир  вя  сонра  ися  шцаланмасыз  олараг  Е



2

  метастабил 

сявиййясиня кечирляр. Е

2

 сявиййясинин орта йашама мцддяти бюйцк олдуьу цчцн 



хром  ионларынын  бу  сявиййядя  "йыьылыб  галмасы"  баш  верир.  Йагуту  кифайят 

 

279



гядяр  шцаландырмагла  еля  вязиййят  йаратмаг  олар  ки,  Е

2

  сявиййясиндя Cr



3+

 

ионларынын консентрасийасы Е



1

 сявиййясиндякиндян бюйцк олсун, йяни Е

2

 вя Е



1

 

сявиййяляринин  инверс  мяскунлуьу  олан  мцщит  йаранмыш  олсун.  Е



2

Е

1

 

кечидляри  заманы  кощерент  шцаланманын  эенерасийасыны  йаратмаг  цчцн  йагут 



кристалындан  щазырланмыш  нцмуняни  хцсуси  резонаторун  дахилиндя 

йерляшдирирляр.  Мейманын  дцзялтдийи  илк  лазердя  ишчи  ъисим  гырмызы 

йагутдан  щазырланмыш  узунлуьу 5 см,  отураъаьынын  диаметри  ися 1 см  олан 

силиндрик  чубуг  шяклиндя  иди.  Бу  йагут  чубуьун  отураъаглары  инъяликля 

ъилаланмыш  вя  бир-бириня  ъидди  паралел  йерляшмишдир.  Чубуьун 

отураъагларындан бири йцксяк гайтарма габилиййятиня малик олан метал (адятян 

эцмцш)  тябягя,  диэяри  ися  щямин  металдан  олан  йарым  шяффаф  тябягя  иля 

юртцлцр. Бунун нятиъясиндя йагут чубуг вя онун отураъагларындакы бир-бириня 

паралел  йерляшмиш  эцзэцляр  оптик  резонатор  ямяля  эятирир.  Гейд  едяк  ки,  бу 

мягсядля  йагут  чубуьун  отураъагларыны  ъилаламаг  вя  ики  дяня  хариъи  эцзэц 

гоймагла да кифайятлянмяк олар. 

Йагут  чубуьу  ишыгландырмаг  цчцн  щямин  чубугла  бирликдя  хцсуси  эцзэцлц 

ишыгландырыъынын  дахилиндя  йерляшдирилмиш  ксенон  газ  бошалмасы 

лампасындан истифадя едилир. Эцзэцлц ишыгландырыъы бу лампанын ишыьыны 

йагут  чубутун  цзяриня  топлайыр.  Ксенон  лампа  импулс  режиминдя  ишляйир  вя 

эениш  тезлик  золаьында  ишыг  верир.  Бу  лампанын  щяр  бир  ишыгланма  импулсу 

(парылтысы)  тягрибян 1 мсан  давам  едир.  Эенерасийанын  йаранмасы  цчцн 1 см

3

 



йагутда  олан  хром  ионларыны  щяйяъанландырмаг  мягсядиля  истифадя  олунан 

ишыг эцъц ~2 кВт олмалыдыр. Яэяр лампа (бахылан щалда ксенон лампасы) беля 

щяйяъанланма  эцъц  йарадарса,  йагут  лазери  лампанын  ишыгланма  мцддятиндян 

бир  гядяр  аз  давам  едян  ишыг  импулсу  эенерасийа  едя  билир.  Йагут  чубуьун 

йарымшяффаф эцзэцлц отураъаьына паралел йерляшян екранда эюзгамашдырыъы 

гырмызы  ишыг  парылтысыны  эюрмяк  олар.  Бу  заман  екрандакы  ишыг  лякясинин 

сащяси  йагут  чубуг  иля  екран  арасындакы  мясафядян  (бу  мясафяни 10 метрлярля 

дяйишдикдя) практик олараг асылы дейилдир. 

Йагут  чубуьу  ишыгландырмаг  цчцн  истифадя  олунан  ксенон  газ  бошалмасы 

лампасы  йцксяк  эярэинликли  конденсатор  батарейасына  гошулмуш  олур.  Бу 

конденсатор батарейасынын тутуму ~1000 мкФ, йцкляндийи эярэинлик ися 2-3 кВ-

дур. 


53.2  шяклиндя  йагут  лазеринин  вя  ону  щяйяъанландыран  ксенон  лампасынын 

ишыг  импулсларынын  оссилограмлары  эюстярилмишдир.  Бу  оссилограмларын 

бир-биринин  цстцня  дцшмямяси  цчцн  онлардан 

биринин (лазер оссилограмынын) ординаты цфги 

охдан  йухарыйа,  диэяринки  ися  ашаьыйа  доьру 

гейд 


олунмушдур. 

Бу 


оссилограмларын 

мцгайисясиндян эюрцнцр ки, йагутда эенерасийа 

ксенон 

лампасынын 



ишыг 

сачмасынын 

башландыьы  анда  дейил,  хром  ионларынын 

ишчи  сявиййяляринин  йалныз  кифайят  гядяр 

инверс  мяскунлуьа  малик  олмасындан  сонра 

башлайыр. 

Ксенон 

лампасынын 



щяйяъанландырыъы  ишыьынын  эцъц  йагутда 

Шякил 53.2. 

 

280 



эенерасийаны  сахламаг  цчцн  лазым  олан  астана  гиймятиндян  ашаьы  дцшдцкдя 

лазерин шцаланмасы кясилир. 

Ксенон  лампасынын  вя  йагут  лазеринин  ишыг  импулсунун  спектрляри 

тамамиля бир-бириндян фярглидир. Ксенон лампасы кясилмяз спектря малик олан 

ишыг  импулсу  шцаландырдыьы  щалда,  йагут  лазери  дальа  узунлуьу 

λ

=6943 Å  вя 



ени 0,025 нм  (вя  даща  кичик)  олан  гырмызы  спектрал  хятт  бурахыр  (эенерасийа 

едир).  Йагут  лазеринин  ишыг  импулсунун  енержиси  чох  да  бюйцк  олмайыб  бир 

нечя  ъоулдур.  Лакин  бу  импулсун  даваметмя  мцддяти  миллисанийя  тяртибиндя 

олдуьу  цчцн  онун  эцъц  бир  нечя  киловат  олур.  Бу  эцъцн  артырылмасы  цсуллары 

щаггында  бир  гядяр  сонра  бящс  едиляъякдир.  Йери  эялмишкян  гейд  едяк  ки, 

импулс режимли йагут лазердян башга кясилмяз режимдя ишляйян йагут лазерляр 

дя дцзялдилмишдир. 

Лазердя  Е

2

  вя  Е



1

  сявиййяляринин  (шякил 53.1) инверс  мяскунлуьу 

йарадылдыгдан  сонра  эенерасийанын  башламасы  цчцн  Е

2

Е



1

  спонтан  кечидляри 

сайясиндя  бир  нечя  фотонун  бурахылмасы  кифайятдир.  Чцнки  спонтан 

бурахылмыш  бу  фотонлар  Е

2

  метастабил  сявиййядян  Е



1

  ясас  сявиййяйя  мяъбури 

кечидляр  тюрядир,  бу  мяъбури  кечидляр  нятиъясиндя  бурахылан  фотонлар  йени 

мяъбури шцаланма йарадыр вя с. Нятиъядя фотонлар каскады йараныр. Хатырладаг 

ки,  мяъбури  шцаланма  заманы  йаранан  фотонлар  дцшян  фотонларын  щярякят 

истигамятиндя  учурлар.  Щярякят  истигамяти  йагут  чубуьун  оху  иля  кичик 

буъаглар  ямяля  эятирян  фотонлар,  чубуьун  отураъагларындакы  эцзэцлярдян  чох 

дяфялярля якс олунур вя онларын кристал дахилиндя йолу бюйцк олур. Она эюря 

дя  кристал  чубуьун  оху  бойунъа  фотонлар  каскады  хцсусиля  бюйцк  вцсят  алыр. 

Диэяр  истигамятлярдя  спонтан  бурахылмыш  фотонлар  кристалын  йан 

сятщляриндян  кянара  чыхыб  эедирляр.  Фотонлар  каскадынын  интенсивлийи 

мцяййян  бющран  гиймятя  чатдыгда,  онларын  бир  щиссяси  йагут  чубуьун 

йарымшяффаф  отураъаьындан  кянара  чыхыр  вя  демяк  олар  ки,  ъидди  паралел 

назик дястя шяклиндя йайылыр. 

Фяал  мцщитдя  ишыьын  эцълянмясини  адятян  селин  артмасы  иля  мцгайися 

едирляр.  Бу  мягсядля  фотонлары  кцряъикляр  кими  гябул  едирляр.  Дцшян  фотон-

кцряъик  атому  йухары  сявиййядян  ашаьы  сявиййяйя  мяъбури  кечиряряк  икинъи 

фотон-кцряъик алыныр, сонра щямин истигамятдя щярякят едян дюрд дяня фотон-

кцряъик  алыныр  вя  с.  Беля  кобуд  тясяввцр  фотонларын  топланмасы  нятиъясиндя 

мцяййян  истигамятдя  монохроматик  дальанын  неъя  формалаша  билдийини  изащ 

етмир.  Лакин  бахылан  щадисяни  биръинсли  мцщитдя  мцстяви  монохроматик 

дальанын  йайылмасынын  классик  мянзяряси  иля  мцгайися  етдикдя  мясялянин  бу 

тяряфи  дя  баша  дцшцлцр.  Дальа  мцщитин  атом  вя  молекулларында  рягсляр 

доьурур. Нятиъядя щямин атом вя молекуллар бир-бири иля кощерент олан сферик 

дальалар  шцаландырырлар.  Бу  сферик  дальалар  юз  араларында  интерференсийа 

едяряк йенидян мцщитдя йайылан мцстяви дальа ъябщяси йарадырлар. Бу, йалныз 

дальанын  фаза  сцрятиня  тясир  едир.  Яэяр  мцщит  мцтляг  шяффафдырса,  онда, 

енержинин  сахланмасы  ганунунун  тяляб  етдийи  кими,  дальанын  амплитуду  сабит 

галмалыдыр.  Удуъу  мцщитлярдя  ися  дальанын  енержиси  гисмян  истилийя 

чеврилир  вя  онун  амплитуду  кичилир.  Фяал  мцщитдя  ися  атом  вя  молекуллар 

щяйяъанланмыш щалларда йерляширляр. Атом вя молекулларын шцаландырдыьы 

икинъи  ишыг  дальалары  щяйяъанлашма  енержиси  щесабына  эцълянирляр.  Лакин 

 

281


онларын  фазасы  вя  полйаризасийасы  яввялки  кими  галыр.  Она  эюря  дя  беля 

икинъи  дальаларын  интерференсийасы  нятиъясиндя  йаранан  йекун  дальанын  да 

фазасы вя полйаризасийасы яввялки кими галыр. Онун йалныз амплитуду артыр. 

Гейд  едяк  ки,  фяал  мцщитдя  ишыьын  интенсивлийинин  артмасы  щцдудсуз 

олараг  давам  едя  билмяз.  Чцнки  йухары  енержи  сявиййясинин  мяскунлуьу 

мящдуддур.  Е

2

  сявиййясинин  мяскунлуьу  азалдыгъа  эенерасийа  олунан  ишыьын 



интенсивлийинин  артма  сцряти  дя  кичиляъяк  вя  N

2

>N



1

  шярти  позулмамышдан 

хейли яввял лазер шцаланмасы сюняъякдир. 

Йагут  чубуьун  уддуьу  шца  енержисинин 50%-дян  чоху  онун  гызмасына  сярф 

олунур. 1000 K-дян  бюйцк  температурларда  ися  йагут  лазери  ишыг  эенерасийа 

етмир.  Она  эюря  дя  лазерлярин  конструксийасында  йагутун  су,  майе  щава  вя  йа 

майе азотла сойудулмасынын тямин едилмяси нязярдя тутулур. 

Импулс режиминдя ишляйян йагут лазеринин шцаланма эцъцнц артырмаг цчцн 

мцхтялиф цсуллардан истифадя едилир. Мясялян, йагут чубуьун узунлуьуну, йагут 

кристалынын кейфиййятини вя оптик щяйяъанланма эцъцнц артырмагла шцаланан 

импулсун  даваметмя  мцддятини  дяйишмядян  онун  эцъцнц  тягрибян  бир  тяртиб 

артырмаг олар. 

Бундан  башга,  импулсун  эцъц  онун  W  енержисинин 

t  даваметмя  мцддятиня 

олан  нисбяти  иля  тяйин  олундуьундан,  импулсун  енержисинин  верилмиш 

гиймятиндя  онун  даваметмя  мцддятини  кичилтмякля  дя  импулсун  эцъцнц 

артырмаг олар. 

Лазерлярдя  ишчи  ъисим  олараг  йалныз  йагут  кристалы  дейил,  башга 

маддялярдян дя истифадя едилир. 1961-ъи илдя Ъаван ишчи ъисми щелиум вя неон 

газларынын  гарышыьы  олан  газ  лазери  йаратмышдыр. 1963-ъц  илдя  ися  илк 

йарымкечириъи  лазерляр  мейдана  чыхды.  Щал-щазырда  лазер  йаратмаг  цчцн 

йарарлы олан чохлу мигдар бярк, майе вя газ маддяляр мялумдур. 

Гейд едяк ки, фяал мцщит йаратмаг  мягсядиля йухарыда тясвир олунан оптик 

щяйяъанландырма цсулуну тятбиг етмяк цчцн йалныз йагут кристалы дейил, щям 

дя бир сыра диэяр кристаллар вя диэяр щалларда олан маддяляр (шцшя, газлар) дя 

йарарлыдыр.  Оптик  щяйяъанландырма  цсулуну  тятбиг  етмяк  цчцн  атомун  ян  азы 

цч енержи  сявиййясиндян истифадя  едилмяси  тяляб олунур (шякил 53.1). Юзц дя 

бу  заман  Е

2

  сявиййяси  метастабил,  Е



3

  сявиййяси  ися  енли  золаг  шяклиндя 

олмалыдыр.  Доьрудан  да,  йалныз  ики  дяня  енержи  сявиййясиндян  истифадя 

етмякля  оптик  щяйяъанландырма  щесабына  онларын  стасионар  инверс 

мяскунлуьуну йаратмаг гейри-мцмкцндцр. Беля ки, щяйяъанландырыъы шцаланма 

селинин  сыхлыьынын  артмасы,  щям  фотонларын  удулмасы  вя  щям  дя  онларын 

мяъбури  бурахылмасы  актларынын  сайыны  артыраъагдыр.  Нятиъядя  ися 

щяйяъанлашдырыъы  шцаланманын  щятта  сонсуз  бюйцк  эцъцндя  беля  енержи 

сявиййяляринин  мяскунлуьу  ян  йахшы  щалда  ейни  олур  (динамик  таразлыг)  вя 

онларын  инверс  мяскунлуьу  йаранмыр,  йяни  мяскунлугларын  N

1

-N



2

  фярги  юз 

ишарясини дяйишя билмяз. 

Лазерлярин  шцаланмасы  ашаьыдакы  кими  мцщцм  хцсусиййятляря  маликдир: 

1)  ъидди  монохроматиклик  (

λ



∼0,1 Å); 2) йцксяк  заман  вя фяза кощерентлийи; 3) 

бюйцк интенсивлик; 4) дястянин чох назик олмасы. 

 

282 


Лазердя  ишыьын  монохроматикляшмясинин  неъя  баш  вердийиня  бахаг. 

Садялик  цчцн  йагут  лазерини  нязярдян  кечиряк.  Бу  лазердя  узунлуьу  L  олан 

чубуьун ъилаланмыш вя эцмцшлянмиш отураъаглары онун охуна перпендикулйар 

йерляшян  S

1

  вя  S



2

  эцзэцляридир  (шякил 53.3). Яэяр  2L=m

λ

  олса,  йяни  L 



узунлуьунда  m  там  сайда  йарымдальа  узунлуьу 

λ

/2  йерляшся,  S



1

-дян  башлайан 

ишыг дальасы чубуг бойунъа S

2

-йя гядяр вя яксиня щярякят едяряк S



1

-я щямин фаза 

иля  гайыдар.  Йалныз  беля  дальа  фяал  маддя  бойунъа  бу  вя  якс  истигамятдя 

сонракы щярякятляри заманы эцълянмиш олаъагдыр. Е

1

 вя Е



2

 енержи сявиййяляри 

вя онлар арасындакы кечидляр заманы йаранан спектрал хятляр сонсуз назик (дар) 

олмайыб,  сонлу  еня  маликдир.  Онда  Е

2

Е



1

  кечидляри  заманы  атомларын 

шцаландырдыьы дальа узунлугларындан йалныз бири 2L=m

λ

 шяртини юдяйяъяк вя 



мящз  бу 

λ

  узунлуглу  дальа  максимум  эцъляняъякдир.  Бу  ися  лазерин  эенерасийа 



етдийи  спектрал  хятлярин  даралмасына,  йяни  ишыьын  монохроматикляшмясиня 

сябяб  олур.  Лазер  шцалары  щеч  бир  башга  цсулла  ялдя  олуна  билмяйян 

монохроматиклийя  маликдир.  Беля  ки,  лазер  шцаланмасынын  спектрал  ени 

спектрал хяттин тябии ениндян хейли кичик олур. Бу бахымдан (щелиум+неон) газ 

лазери  даща  ялверишлидир  вя  о, 10

5

 Мщс  тезликдя 1 кщс-дян  кичик  спектрал  еня 



малик олан инфрагырмызы шцаланма верир. 

S

2



S

1

a)



S

2

S



1

b)

S



2

S

1



a)

S

2



S

1

a)



S

2

S



1

b)

S



2

S

1



b)

Шякил 53.3.

Мяъбури  шцаланманын  диэяр  мцщцм  хцсусиййяти  онун  кощерентлийидир. 

Артыг  гейд  едилдийи  кими,  мцяййян  юлчцйя  малик  олан  мянбядян  баш  верян 

спонтан  шцаланма  фязада  тясадцфи  пайланмыш  нюгтялярдя  вя  бир-бири  иля 

ялагяси  олмайан  тясадцфи  заман  анларында  баш  верир.  Она  эюря  дя  спонтан 

шцаланма  фяза  вя  заман  кощерентлийиня  малик  дейилдир:  няинки  мцхтялиф 

мянбялярдян,  щятта  ейни  бир  мянбяйин  мцхтялиф  нюгтяляриндян  эялян  ишыг 

шцалары  юз  араларында  интерференсийа  етмир.  Беля  шцаланма  иля 

интерференсийа алмаг цчцн кичик юлчцлц мянбядян истифадя етмяк вя башланьыъ 

ишыг  дястясини  сонра  юз  араларында  интерференсийа  едя  билян  ики  вя  йа  бир 

нечя  дястяйя  айырмаг  лазымдыр.  Бу  заман  яслиндя  ейни  атомдан  чыхан  дальа 

дястяляри интерференсийа едир вя алынан мцхтялиф интерференсийа мянзяряляри 

садяъя  олараг  бир-бири  иля  топланыр.  Ян  яйани  интерференсийа  тяърцбяси  ики 

йарыгдан  кечян  ишыьын  интерференсийасына  аид  Йунг  тяърцбясидир.  Бу 

тяърцбядя  узагда  йерляшмиш  кичик  юлчцлц  мянбядян  (вя  йа  узагда  йерляшмиш 

мянбядян ишыгланан йарыгдан) эялян ишыг ики паралел йарыгдан кечяряк узагда 

йерляшмиш  екранда  нювбя  иля  бир-бирини  явяз  едян  ишыглы  вя  гаранлыг 

золаглардан ибарят олан нцмуняви интерференсийа мянзяряси верир. Лакин ишыг 

мянбяйи  чох  бюйцк  олдугда  вя  йа  екрана  чох  йахын  йерляшдикдя  бу  тяърцбя 

алынмыр.  Бундан  фяргли  олараг  лазер  шцаланмасы  там  фяза  кощерентлийиня 

 

283


маликдир.  Беля  ки,  мяъбури  шцаланманын  кянара  чыха  биляъяйи  йарымшяффаф 

отураъагда  билаваситя  ики  йарыг  ачылса,  манеясиз  олараг  интерференсийа 

мянзяряси  йараныр.  Бу  ися  эюстярир  ки,  кристалдан  чыхан  лазер  дальасы 

щягигятян мцстяви ъябщяйя маликдир вя бу дальанын фязада мцхтялиф нюгтяляри 

кощерентдир. 

Лазер шцаланмасынын интенсивлийи дя диэяр ишыг мянбяляри иля мцгайисядя 

чох бюйцкдцр. Мцяййян едилмишдир ки, йухарыда эюстярилян спектрал интервал 

(0,025 нм)  дахилиндя  "лазер  эцъцня"  малик  шцаланма  бурахмаг  цчцн  мцтляг  гара 

ъисмин температуру 10

8

 K тяртибиндя олмалыдыр. Щятта бу шярт юдяндикдя беля 



мцтляг гара ъисмин шцаланмасы фяза кощерентлийиня малик олмур. Лазердя чох 

кичик ~10

-11 

с  ярзиндя  спектрин  чох  кичик  интервалында  (

λ∼



10

-6

 см,  лазерин 



спектрал  хяттинин  ени)  щяр 1 см

2

  сятщдян 10



12

-10


13

 Вт  эцъцндя  шцаланма  баш 

верир.  Эцняшин  ися  щяр 1 см

2

  сятщиндян  бцтцн  спектр  цзря  шцаланманын  орта 



эцъц  7

⋅10


3

 Вт,  лазер  шцаланмасы  интервалы  цзря  йалныз 0,2 Вт-дыр.  Демяли, 

лазер Эцняшя нисбятян хейли эцълц шцаланма мянбяйидир. Лазер шцаланмасынын 

електромагнит  дальасында  електрик  сащясинин  интенсивлийи 10

10

-10


12

 В/см  олур 

ки,  бу  да  атом  дахилиндя  електрик  сащясинин  интенсивлийиндян  чохдур. 

Мцгайися  цчцн  гейд  едяк  ки,  айдын  ишыглы  эцндя  Йер  екваторунда  Эцняш 

шцаларында електрик сащясинин интенсивлийи ~10 В/см олур. 

Лазер  шцаланмасы  назик,  демяк  олар  ки,  ъидди  паралел  дястя  шяклиндя  баш 

верир. Беля ки, лазер шцалары дястясинин даьылма буъаьы ~10

-5

 рад олур. Бу ися о 



демякдир  ки,  Йердян  эюндярилмиш  лазер  шцалары  дястяси  Айын  сятщиндя 

диаметри 3 км  олан  ишыглы  лякя  йарада  биляр.  Демяли,  эцзэц  вя  йа  линза  кими 

оптик  васитялярдян  истифадя  етмядян  ъидди  паралел  ишыг  дястяси  алыныр. 1 км 

мясафядя  бу  дястянин  йайылмасы 1 м  олур.  Лакин  диаметри 2 м  олан  эцзэцлц 

прожекторун  йаратдыьы  ишыг  дястясинин  даьылмасы  1

0

  олур  ки,  бу  да 1 км 



мясафядян сонра дястянин диаметринин 17 м олмасы демякдир. Истигамятлянмиш 

ишыг  дястясиндя  енержи  сели  J(

ω

)d



Ω иля мцтянасиб олдуьундан (dΩ – дястянин 

даьылмасына  уйьун  ъисим  буъаьыдыр),  d

Ω  кямиййяти  кичик  олдугъа  дястянин 

парлаглыьы  бюйцк  олур.  Мящз  бунун  сайясиндя  луноходда  гурулмуш  хцсуси 

яксетдириъилярин кюмяйи иля Айын оптик локасийасы щяйата кечирилмишдир. 

Шцаланманын  кощерентлийи  оптик  квант  эенераторларынын  практик  олараг 

бцтцн  хассяляриндя  юзцнц  бирузя  верир.  Бу  бахымдан  шцаланан  там  енержи 

мцстясналыг  тяшкил  едир.  Беля  ки,  гейри-кощерент  мянбялярдя  олдуьу  кими,  о, 

щяр  шейдян  габаг  верилян  енержидян  асылыдыр.  Лазерлярин  шцаланмасынын 

кощерентлийи  иля  ялагядар  олан  мцщцм  хцсусиййят  онларын  бурахдыьы 

енержинин  заман,  фяза,  спектр  вя  йайылма  истигамяти  цзря  топланмасы 

габилиййятиня  малик  олмасыдыр.  Лазердян  чыхан  ишыг  дястяси  йцксяк 

истигамятлянмя  хассясиня  маликдир.  Беля  шцаланманы  чох  кичик  сятщя 

фокусламаг вя демяли, олдугъа бюйцк ишыгланма йаратмаг олар. Беля бюйцк эцъя 

малик  олан  шцаланмадан  механики  емал  вя  гайнаг  цчцн,  кимйяви  реаксийаларын 

эедишиня тясир етмяк цчцн вя с. истифадя етмяк олар. 

Оптик ъищазлар вя оптик тядгигат цсуллары тябиятшцнаслыьын вя техниканын 

мцхтялиф сащяляриндя эениш тятбиг едилир. Мисал олараг, шцаланма, удулма вя 

сяпилмя спектрляринин кюмяйи иля молекулларын гурулушунун юйрянилмясини, 

биолоэийада  микроскопун  тятбигини,  металлурэийа  вя  эеолоэийада  спектрал 

 

284 


анализдян  истифадя  олунмасыны  вя  с.  хатырлатмаг  олар.  Оптик  квант 

эенераторлары  ися  оптик  тядгигат  цсулларынын  имканларыны  юлчцйя  эялмяз 

дяряъядя  эенишляндирир.  Лазер  шца  дястясинин  йцксяк  кощерентлийя  малик 

олмасы  щолографийа  кими  йени  бир  методун  йарадылмасына  имкан  вермишдир. 

Лазерлярин  шцаландырыъы  мцщитиндя  баш  верян  атом-молекул  просесляринин, 

щям дя лазерлярин тятбиги иля ишыьын сяпилмясинин вя фотолцминессенсийанын 

юйрянилмяси  атом  вя  молекул  физикасында,  ейни  заманда  бярк  ъисим 

физикасында чохлу гиймятли мялуматлар ялдя етмяйя имкан вермишдир. Лазерляр 

фотокимйанын  симасыны  ясаслы  шякилдя  дяйишмишдир.  Беля  ки,  эцълц  лазер 

шцаланмасынын кюмяйи иля изотопларын айрылмасыны вя мягсядйюнлц кимйяви 

реаксийалары щяйата кечирмяк олар. Ишыьын сяпилмяси заманы Доплер еффекти 

нятиъясиндя 

тезлийин 

дяйишмясини 

юлчмяк 

лазер 


шцаларынын 

монохроматиклийи  сайясиндя  нисбятян  асан  олур.  Бу  цсул  аеро-  вя 

щидродинамикада  газ  вя  майе  ахынларында  сцрятляр  сащясини  юйрянмяк  цчцн 

эениш  тятбиг  олунур.  Лазерляр  ъищазгайырма,  машынгайырма  вя  тохуъулуг 

сянайесиндя метал вя диелектрик материаллары, мцхтялиф деталлары кясмяк, емал 

етмяк  вя  гайнаг  етмяк  цчцн  тятбиг  олунур.  Лазерлярин  биолоэийада,  тиббдя, 

эеодезийа  вя  картографийада,  пейклярин  локасийа  системляриндя  вя  чохлу  сайда 

диэяр  областларда  мараглы  вя  мцщцм  тятбигляри  вардыр.  Лазерлярин  тятбиг 

сферасы даим эенишлянмякдядир. 

Лазерляр  оптиканын  инкишаф  тарихиндя  щягиги  мянада  ингилабдыр  вя  чох 

эцман ки, эяляъякдя дя онун инкишафына юз щялледиъи тясирини эюстяряъякдир. 

Лазерлярин юзляринин хассяляринин юйрянилмяси дифраксийа вя интерференсийа 

щаггындакы  тясяввцрляри  хейли  зянэинляшдирмишдир.  Лазерлярин  бурахдыьы 

эцълц  шцаланманын  йайылмасы  гейри-хятти  щадисялярля  мцшайият  олунур. 

Бунлара  мисал  олараг  мяъбури  Манделштам-Бриллцен  сяпилмясини,  Релей 

хяттинин  ганадынын  мяъбури  сяпилмясини,  мяъбури  температур  сяпилмясини, 

чохфотонлу  удулманы,  чохфотонлу  ионлашманы,  удма  ямсалынын  ишыьын 

интенсивлийиндян асылы олмасыны, ишыьын електрик сащясинин тясири иля баш 

верян Керр еффектини вя с. эюстярмяк олар. Гейри-хятти щадисяляр ХХ ясрин 60-

ъы  илляриндя  формалашан  вя  сцрятля  инкишаф  етмякдя  давам  едян  гейри-хятти 

оптика вя гейри-хятти спектроскопийада юйрянилир. 

Йухарыда дейилянляр лазерин щеч дя бцтцн имканларыны ящатя етмир. Лазер 

тамамиля  йени  нюв  ишыг  мянбяйидир  вя  онун  мцмкцн  олан  бцтцн  тятбиг 

сащялярини габагъадан сюйлямяк вя тясяввцр етмяк чох чятиндир. 

 

 

Ё54. Даиряви орбитлярин квантланмасы 



Download 18.1 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   119




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling