Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi asoslari

329

---

SHE’R TIZIMLARI
I
«She’r tizimi» va «vazn» tushunchalari. Jahon adabi- 
yotidagi she’r tizimlari haqida. Aruz she’r tizimi. Barmoq 
she’r tizimi. Erkin she’r tushunchasi. Sarbast haqida.
Ma’lumki, termin (istiloh) muayyan fan tarmog'i doirasi- 
da faqat bitta tushunchani anglatishi lozim. Shunga qara- 
may, amaliyotda bu qoidadan chekinilgan hollarga qay- 
ta-qayta duch kelamiz: ba’zan tushunmaganlikdan, ba’zan 
e’tiborsizlik sabab, ba’zan so'zning an’anaviy ishlatilishiga 
ergashib, xullas, turli sabablar bilan istilohiy chalkashliklar- 
ga yo'l qo'yamiz. Masaian, biz muayyan bir g'azal haqida 
«aruz vaznida yozilgan» deyishimiz ham, adabiyot tari- 
xi haqida gapira turib «aruz vazni musulmon Sharqida 
yetakchi mavqeni egallagan» qabilida fikrlashimiz ham 
mumkin. Holbuki, konkret g'azal «aruz vazni»da emas, 
aruzning «falon vaznida» (ramali musammani maqsur, 
hazaji musammani mahzuf va b.) yoziigan bo'ladi, ya’ni 
vazn konkret she’rda namoyon bo'ladigan hodisa, u kon­
kret she’rning o'lchovini bildiradi. Shunga binoan, ikkinchi 
holda, «aruz vazni musulmon Sharqida yetakchi mavqeni 
egallagan» deyilganda, «vazn» emas, balki vaznlar siste­
masi - she’r tizimi nazarda tutilgan. Ko'rinadiki, biz «vazn» 
terminini ham konkret she’rning o'lchovi (metr) ma’nosi- 
da, ham «she’r tizimi» ma’nosida ishlatyapmiz, shu tufayli 
ham terminologik chalkashlik yuzaga kelmoqda. Hoibuki, 
mutaxassis sifatida biz bu xil chalkashlikdan qochishga, 
istilohni aniq bitta ma’noda qo'llashga burchlimiz. Shun­
ga ko'ra, har bir konkret holatda va tushunchalardan qay 
biri nazarda tutilayotganidan kelib chiqqan holda shuni 
anglatuvchi istilohni qo'llash zarur bo'ladi. Jumladan, agar
330

---

muayyan o'lchov tamoyillariga asoslangan vaznlar maj- 
muyi nazarda tutilayotgan bo'lsa, «she’r tizimi» istiiohini 
qo'llash lozim. Masalan, «aruz tizimi» deyiiganda misralar- 
da qisqa va cho'ziq hijolarning ma’lum tartibda takrorlanib 
kelishiga asoslangan «she’riy sistema» tushuniladiki, bu 
tizim yuzlab konkret vaznlarni o'z ichiga oladi.
Ma’lum bo'ldiki, «she’r tizimi» she’r tuzilishining asosi- 
ni, uning asosiy qonuniyatlarini belgilab beradi. Har bir 
xalq she’riyatidagi «she’riy tizim» o'sha xalq tilining o'ziga 
xos xususiyatlaridan kelib chiqadi. Mavjud she’r tizimlari- 
ning hammasida asosiy o'lchov birligi sifatida bo'g'in olin­
gan. Bo'g'in esa, ma’lumki, turli tillarda turlicha sifatiy va 
miqdoriy ko'rsatkichlarga ega. Shunga ko'ra, jahon xalqlari 
she’riyatida mavjud she’riy sistemalar bo'g'inning miqdori 
(sillabik she’r tizimi), urg'uli yoki urg'usizligi (tonik), cho'ziq 
yo qisqaligi (metrik), baland yoki past talaffuz qilinishi 
(melodik) kabi jihatlarni o'lchov asosi qilib oladi.
Metrik she’r tizimi misralarda cho'ziq va qisqa hijolar­
ning muayyan tartibda (rukn, stopa) takrorlanib kelishi­
ga asoslanadi. Bu she’r tizimi unlilari cho'ziq-qisqaligi 
jihatidan sezilarli farqlanuvchi tillarga ko'proq xosdir. Ma­
salan, qadimgi yunon va rim she’riyati metrik sistemaga 
asoslangan. Shu bois ham metrik sistema qadimdayoq tu- 
gal sistema sifatida shakllanib, o'shandayoq uning nazariy 
asoslari, qat’iy qoidalari ishlab chiqilgan. Antik adabiyot- 
dagi metrik sistemada qisqa hijo (v) mora deb nomlanib, 
u eng kichik o'lchov birligi sanalgan. Cho'ziq hijo (-) ikki 
moraga (v v) teng deb qaralgan. Shuning o'ziyoq metrik 
she’r tizimida misralardagi bo'g'inlar soni turlicha bo'lsa- 
da, ularning talaffuz vaqti teng bo'lganligi va ayni shu narsa 
izometriyani (izoxroniya asosida) ta’minlaganini ko'rsatadi. 
Sharq she’riyatida yetakchi o'rin tutgan aruz ham metrik 
sistemaning bir ko'rinishidir.
Sillabik she’r tizimida misralardagi bo'g'inlar miqdori- 
ning tengligi o'lchov asosi sanalib, bu tizim bo'g'inlari sifat
331

---

jihatidan sezilarli farq qilmaydigan tillarga xosdir. Masalan, 
o'zbek tilida bo‘g‘in cho‘ziq-qisqaligi jihatidan (mas., arab 
tilidagi singari) sezilarli farq qilmaydi, urg‘u ham turg'un 
(asosan so‘z oxirida) xarakterga ega. Shuning uchun 
ham sillabik she’r tizimi o'zbek tili xususiyatlariga ko'proq 
muvofiq keladi - she’riyatimizda qadimda (mas., folklor) 
va hozirgi kunda barmoqning yetakchilik qilishi shu bilan 
izohlanadi. Sillabik she’r sistemasi polyak, serb va xorvat 
she’riyatlarida ham yetakchi o'rin tutadi. Shu o'rinda she’r 
tizimi tilning tabiatiga mos bo'lishi zarurligining yorqin bir 
misolini ta’kidlab o'tish foydadan xoli emas. Rus she’riyati- 
da polyak she’riyati ta’sirida qariyb XVIII asr oxirlarigacha 
sillabik she’r tizimi qo'llangan. Ko'proq urg'usi turg'un tillar 
tabiatiga mos keluvchi bu tizim urg'u o'rni muqim bo'lma- 
gan rus tili tabiatiga mos emas edi, shu bois ham u rus 
she’riyatida uzoq yashay olmadi.
Tonik she’riyatda misralardagi urg'ular miqdori o'lchov 
asosi qilib olinadi. Ya’ni bu tizimda misralardagi bo'g'inlar 
miqdori farqlanaverishi mumkin, urg'ular miqdori esa teng 
bo'lishi lozim. Bilasizki, so'zlar turli miqdordagi bo'g'inlar- 
dan tarkib topadi, ularning ayrimlari esa (masalan, yordam­
chi so'zlar) urg'u olmaydi. Demak, tonik she’r misralarining 
uzunligi bir-biridan keskin farqlanishi, tashqi ko'rinishi ji­
hatidan nasriy nutqqa o'xshab ketishi mumkin. Biroq bir 
urg'u atrofida birlashayotgan bo'g'inlar guruhini talaffuz 
qilishga ketadigan vaqt taqriban teng, shu sababli ham 
ma’lum darajadagi izoxroniya (tengvaqtlilik) saqlanadiki, 
bu o'lchovlilik hissini yuzaga keltiradi. Shu bilan birga, tonik 
she’rning ko'rinishlari sifatida qaraluvchi dolnik, taktovikva