Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi asoslari

ha­
yotni badiiy aks ettirish prinsiplari, ijodiy metod
va 
uslub 
tushunchalari umumiylik-xususiylik munosabati asosida
449

---

hamisha o'zaro mustahkam aloqada yashaydi. Bu silsila- 
da eng umumiy tushuncha -
badiiy aks ettirish prinsiplari 
qalam ahlini hayot materiali (olam)ni asliga monand aks 
ettirish yo o'zida u haqda anglay olganlarini ifodalaydigan 
badiiy model yaratishga yo'naltiradi. Ushbu amalni 
ijodiy 
metod
konkretlashtiradi - hayot materialidan 
nimani tasvir- 
iash,
uning 
qaysi jihatiarini urg‘uiagan holda umumlashti- 
rish
hamda 
qanday baholashr\'\
belgilaydi. Nihoyat, 
uslub 
mazkur ikkisini qamrab olgan holda ularning har bir badiiy 
asar, har bir ijodkor, har bir davr yo har bir yo'nalish doirasi- 
da o'ziga xos tarzda tatbiq etilishi va betakror badiiy shakl- 
da voqelanishini ta’minlaydi.
Shu o'rinda g'oyat muhim nuqta - adabiyotshunoslik­
da ayni masaladagi qarashlar turlichaligini keltirib chiqar- 
gan omilga to'xtalish vaqti yetdi. Yuqorida aytdikki, hozirgi 
vaqtda mazkur uchlikdagi ikkinchi halqa - metod tushun- 
chasini ortiqcha hisoblash adabiy-nazariy tafakkurda ustu- 
vorlik qila boshladi. Jumladan, H.Umurov biz badiiy aks 
ettirish tamoyillari deb yuritgan «ikki qudratni metod tarzi­
da, qolganlarini oqim sifatida aniqlashtirish asosliroqdir»1 
deb biladi. Aksincha, E.Xudoyberdiyevga ko'ra, realistik va 
romantik ijod tiplari mavjud, qolgan hammasi ijodiy metod- 
lardir.2 Shunga o'xshash, I.Sulton ham romantik va rea­
listik tafakkur tiplarining «ma’lum tarixiy davr uchun xarak- 
terli va hukmron ko'rinishi ijodiy metod» ekanligini aytgan 
edi. Ayni paytda, olimning uqtirishicha, «jahon adabiyoti­
da kiassitsizm, romantizm va realizm ijodiy metodlari 
mavjuddir».3 Avvalo, keltirilgan misollar ko'rilayotgan ma- 
sala yuzasidan qarashlarda farqlar mavjudligi, boz ustiga, 
bu farqlar jiddiy asoslarda namoyon bo'lishini ko'rsatadi. 
Bizningcha, yuqoridagi uchlikning e’tirof etilishi adabiy ja­
rayonni tizimli tushunishga zamin bo'la olishi bilan katta
1 Умуров X,. Адабиёт назарияси. - Тошкент: Шарк, 2002. - Б.243.
2Худойбердиев Э. Адабиётшуноспикка кириш. - Тошкент, 2008. - Б.329 - 355.
3 Иззат Султон. Адабиёт назарияси. - Тошкент, 1986. - Б.368.
450

---

ahamiyatga molikdir. Gap shundaki, metod tushunchasi 
yangi davrga kelib - insonning va shu bilan bog'liq hol­
da adabiyotning ijtimoiylashuvi kuchaygan sharoitda dol- 
zarblashdi. Natijada endi muayyan davr ijodkorlari yaratgan 
asarlar 
tasvirlash uchun tanlangan hayot materiali,
uning 
qaysi jihatlari urg‘ulab tipiklashtirilgani
hamda 
qanday ba- 
holangani
nuqtayi nazaridan jiddiy farqlana boshladi. I.Sul­
ton metod sifatida qayd etgan klassitsizm, romantizm va 
realizmning ayni shu davrga to'g'ri kelishi ham shu bilan 
izohlanadi. Zero, metod badiiy aks ettirish prinsiplarining 
ma’lum davrdagi varianti -
adabiy yo'nalish
bilan birgalikda 
konkret ko'rinish oladi. Shu jihatdan qaralsa, 
klassitsizm, 
romantizm, realizm, modernizm va postmodernizmga
bir 
paytning o'zida ham metod, ham adabiy yo'nalish deb qa­
rash o'rinli. Realistik va romantik ijod tiplarining bungacha 
bo'lgan ko'rinishlari -
mifologik (antik) realizm, o'rta asrlar 
simvolizmi, uyg'onish davri realizmi
kabilarga esa metod 
emas,