Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi asoslari

456

---

BADIIY ASAR TAHLILI
Tahlil, sintez va talqin amallari, ularning tushunish jarayo- 
nidagi nisbati va munosabati. Badiiy asarni tushunish 
jarayonidagi obyektiv va subyektiv jihatlar. Kontekstual 
va immanent tahlil. Tahlil metodlari tavsifi. Kompleks 
(filologik) tahlil haqida.
0 ‘zbek filologiyasida «tahlil» va «talqin» istilohlari aniq 
va tabiiy fanlar sohalarida ko‘proq xalqaro «analiz» va «in- 
terpretatsiya» istilohlari bilan ifodalanuvchi tushunchalarni 
anglatish uchun qo'llanadi. Jumladan, adabiyotshunos­
likda «tahlil» va «talqin» istilohlari juda keng qo'llanib, 
ular badiiy asarni tushunish jarayonining bir-biriga uzviy 
bog'liq, hatto o‘rni kelsa bir-birini qoplab ketadigan ikkita ji- 
hatini anglatadi. Zero, badiiy asarni tushunish, uning maz- 
mun-mohiyatini anglash jarayonida tahlil va talqin amallari 
har vaqt birgalikda hozirdir. 0 ‘ylashimizcha, ayni shu jihat
- mazkur amallarning birligi, birgaligini izohlashga zarurat 
borki, bu masalaga batafsilroq to'xtalish maqsadga mu­
vofiq ko‘rinadi.
Avvalo, tahlil (analiz) istilohidagi ma’no o'ziga xosligi 
haqida. Yaxshi ma’lumki, lug'aviy ma’noda «tahlil» istilo­
hi obyekt (narsa, hodisa, jarayon)ni o'rganish maqsadida 
fikran (yoki amalda) tarkibiy qismlarga ajratishdan ibo- 
rat amalni anglatadi. Agar 
analiz
davomida obyektning 
tarkibiy qismlari, ularning mohiyati, har birining butun 
tarkibidagi o'rni va vazifalari tasavvur qilinsa, uning tamom 
ziddi bo'lgan amal -
sintez
jarayonida ilgari ajratilgan 
qismlar butunlikka biriktiriladi, shu asosda obyekt haqi­
da to'laqonli tasavvur hosil bo'ladi. Tafakkurning mantiqiy 
mexanizmlari sifatida analiz va sintez bilish jarayonida
457

---

fundamental ahamiyatga egadir. Muhim jihati shuki, gar- 
chi ular bir-biriga zid amallar bo‘lsa-da, bitta tafakkur ak- 
tining o'zida bir paytda mavjud, aniqrog'i, fikrlash jarayoni 
aksar ularning o‘zaro almashinib turishi tarzida kechadi. 
Shu jihatini e’tiborga olsak, adabiy asarga tatbiqan tah­
lil (analiz) istilohini qo'llash nojoiz degan fikrga qo'shilib 
bo'lmaydi. Bu fikr tarafdorlari badiiy asarni tirik organizm- 
ga qiyos etishadi-da, «uni qismlarga ajratish jonsiz tana- 
ga aylantirishdan boshqa narsa emas» degan qarashga 
tayanib, «tahlil» istilohini ma’qullamaydilar. Haqiqatda 
esa bu - yanglish qarash. Negaki, u istilohning adabiyot­
shunoslikda birmuncha farqli ma’no anglatishini e’tiborga 
olmaslikdan kelib chiqadi. Zero, adabiy asar tahlili uni 
mexanik tarzda qismlarga ajratish emas, aksincha, ular­
ning har birini butunning qismi o'laroq idrok qilish, ularning 
qay tarzda aloqaga kirishishi-yu badiiy butunlikning yuza­
ga kelishini ko'ra olish hamdir. Ya’ni adabiy tahlil - asarni 
qismlarga ajratish va ularni butunga birlashtirish amallari­
ning navbati bilan almashlab, bosqichma-bosqich izchil- 
likda amalga oshirilishidan iborat aqliy jarayondir. Ayon 
bo'ldiki, 
adabiyotshunoslikda «tahlil» istilohi adabiy asar­
ni o ‘rganish jarayonidagi «analiz» va «sintez» amallarini 
umumlashtirib ifodalar ekan.
Shuni ham ta’kidlamoq joiz- 
ki, adabiy asar tahlili mutaxassisgina amalga oshiradigan 
ish emas, u bilan har kim ham muayyan darajada shug'ul- 
lanadi. Zero, adabiy asar tahlili ham - o'qish, faqat bun­
da mutaxassis sifatida o'qiladi. Bu xil o'qish badiiy asarni 
qismlarga ajratib-butlash asnosida uning badiiyat hodisa- 
si sifatidagi mavjudligini, undagi o'quvchi ongi va ruhiya- 
tiga ta’sir qilayotgan, u yoki bu tarzda tushunilishiga asos 
bo'layotgan omillarni o'rganish maqsad qilinadi.
Ta’kidlab o'tish joizki, xuddi «tahlil» bilan «analiz» is- 
tilohlari singari, biz «talqin» va «interpretatsiya» istilohla- 
rini ham o'zaro mutlaq sinonim sifatida ishlatamiz. Keng 
ma’noda «talqin» so'zi o'zga tomonidan aytilgan gap yo-
458

---

xud yozilgan asar (ilmiy, falsafiy, diniy, badiiy va b.) maz- 
munini anglash, uni ma’lum yaxlitlikda tushunish va tu- 
shuntirish (adabiyotshunosning maqsadi tushunishning 
o'zigina emas, tushuntirish ham) deganidir. Shu ma’no­
da qaralsa, mumtoz adabiyotshunosligimizda, umuman, 
o'tmish ilmida «talqin» so'zining ma’nosi qisman «sharh», 
«tafsir» atamalari bilan ham berilgan. Qisman deganimiz 
sababi shundaki, talqin umumiy tushuncha o'laroq xususiy 
tushunchalar - sharh bilan tafsirni o'z ichiga oladi. Zero, 
zamonaviy tushunchadagi talqin muayyan belgilar orqali 
kodlangan mazmunni soddaroq tilda va bir butunlikda qay­
ta yaratish deb biladiki, sharh va tafsir esa uning ko'makchi 
vositalaridir. Mazkur fikrni adabiyotga tatbiq etsak, talqin -
badiiy asardagi «obrazlar tili»ni «mantiq tili»ga o'girmoq, 
obrazlar vositasida ifodalangan mazmunni tushunish va 
tushuntirmoqdir degan to'xtamga kelamiz.
Yuqorida badiiy asarni tushunish jarayonida tahlil va 
talqin amallarining har vaqt hozirligi, ular tushunish jarayo- 
nining ikki qirrasi ekani aytildi. Zero, tushunish jarayoni­
da, bir tomondan, asar qismlari (mas., alohida epizodlar, 
personajlar, ularning turli holatlardagi xatti-harakati, gap- 
so'zlari va b.), ularning o'zaro mazmuniy aloqalari tasavvur 
qilinadi, ikkinchi tomondan, har bir qismga butun nuqtayi 
nazaridan muayyan mazmun berish talab qilinadi. Albatta, 
mazkur ikki amalni uddalay olish darajasi hammada bir xil 
emas. Bas, avvalroq aytganimiz badiiy asarning turli o'quv- 
chilar tomonidan turlicha tushunilishining asosiy sababi 
shunda. Biroq shunisi ham aniqki, o'quvchilar ongidagi 
minglab talqinlarni umumlashtiradigan mushtarak nuqta­
lar ham mavjud. Demak, konkret asar talqinlari nechog'lik 
turfa bo'lmasin, ularning chegaralarini belgilab beruvchi 
muayyan asos, yadro - javhar mavjudki, barcha talqinlar 
shuning atrofida voqelanadi. Bu javhar esa badiiy asarning 
o'zi, ijod onlaridagi badiiyat hodisasini moddiylashtirgan va 
o'zida imkoniyat sifatida saqlovchi badiiy matndir. Talqin -
459

---

o'sha imkoniyatni yuzaga chiqarish amali, bu jarayon esa 
tahlil asosida kechadi.
Ayon bo'ldiki, badiiy asarni tushunish jarayoni obyektiv 
va subyektiv ibtidolardan tarkib topar ekan: agar bu o'rin­
da talqin qilayotgan shaxsni subyektiv ibtido deb olsak, 
badiiy matn obyektiv ibtidodir. Bundan shunday xulosa 
kelib chiqadi: agar talqin qiluvchi shaxs badiiy matnni ye- 
tarli darajada bilmasa, asarqismlarini, ularning o'zaro alo- 
qalarini yetarli tasavvur qilolmasa, ya’ni fikrlashida analiz 
va sintez amallari oqsasa, uning talqini subyektivlik kasb 
etadi. Boshqa tomondan, badiiy adabiyotning obrazlar 
orqali fikrlashi, obrazning esa assotsiativ tafakkur mah- 
suli ekanini e’tiborga olsak, talqinning subyektsiz mavjud 
emasligi ham ayon haqiqatdir. Chunki ijodkorning assot­
siativ fikrlashi mahsuli o'laroq yaratilgan va asarda aksini 
topgan obrazning mazmun qirralari faqat subyekt ongida- 
gina (ya’ni uning ham assotsiativ fikrlashi asosida) qayta 
tiklanishi mumkin bo'ladi. Aytilganlar tushunish jarayonida 
tahlil va talqin har vaqt hozir ekanligining yorqin dalilidir. 
Oddiy o'quvchidan farq qilaroq, adabiyotshunos badiiy 
asarni talqin qilarkan, tahlilga tayanadi, uning talqini tahlil 
asosida yuzaga kelgani uchun ham ilmiy sanaladi. Shu 
ma’noda tahlil badiiy asarni tadqiqotchi sifatida o'qish va 
uqish demakdir.
Aytilganlardan ma’lum bo'ladiki, badiiy asar tahlilining 
maqsadi - asarni tushunish (baholash - ikkilamchi maq- 
sad). Xo'sh, «asarni tushunish» deganda nima nazarda tu- 
tiladi? Adabiyotshunoslikda bu masalada ham yakdil fikrga 
kelinmagan: ayrim mutaxassislar bunda asarga