Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi asoslari
ADABIY ASARDA SHAKL VA MAZMUN
Download 7.7 Mb. Pdf ko'rish
|
Adabiyot nazariyasi asoslari D.Quronov
|
133
ADABIY ASARDA SHAKL VA MAZMUN Shakl va mazmun tushunchalari haqida. Adabiy asarda shakl va mazmun birligi. Adabiy asarda shakl va maz- munning o'zaro muvofiqligi badiiyatning muhim sharti sifatida. Shakl va mazmun unsurlari tasnifi masalasi. Adabiy asarning qismlardan tarkib topgani, bir-birini ta- qozo etuvchi va uzviy aloqadagi bu unsurlar turfa munosa- batdorlikda ekani yuqorida aytildi. Ayni shu aloqa-munosa- batlar tufayli g'oyat murakkab tarkibli, ko‘p qirrali, ko‘p sathli hodisa bo'lmish sistem butunlik - adabiy asar voqe bo‘ladi. Murakkabligi bois ham adabiyotshunoslikda adabiy asar tarkibi va qurilishi haqida turlicha qarashlar, tarkib unsurla- rining turlicha tavsif va tasniflariga duch kelamiz. Mutaxassislar adabiy asar tarkibini tizim sifatida o‘rga- nish uchun asos qilib oladigan tushuncha va istilohlar ham bir xil emas. An’anaviy ravishda bunday asos sifatida «shakl» va «mazmun» juftligini olish keng ommalashgan va ko'pchilik tomonidan e’tirof etilgan. Adabiyotshunoslikda, shuningdek, «shakl» va «mazmun» tushunchalarini adabiy asarga nisbatan qo'llash o'rinsiz, umuman ortiqcha deguv- chilar ham, ularning o'miga boshqa tushunchalarni asos qilib olishni taklif etuvchilar ham bor. Jumladan, rus formal maktabi vakillari adabiyotda «mazmun» tushunchasi ortiq cha, «shakl» o'rnida esa «material» tushunchasini qo‘llagan ma’qulroq degan fikrni olg‘a surishgan. Yoki mashhur adabi- yotshunos Y.M.Lotman ham «shakl» va «mazmun» juftligini biryoqlama dualistik deb biladi va ularni mohiyatan monis- tik bo‘lmish «struktura» va «ideya» tushunchalari bilan al- mashtirishni ma’qul ko‘radi. Boshqa strukturalistlar bu kate- goriyalarni yana «belgi» va «ma’no» tarzida almashtirishga 134 moyil bo'lsalar, poststrukturalistlar «tekst» va «mazmun» tushunchalari bilan ish ko'rishni afzal biladilar. Adabiyotshunoslikda badiiy asar «shakl» va «mazmun» tarzida ikki asosga emas, uch asosga quriladi degan qarash ham mavjud. Bunday qarash kurtaklari ham antik davrlar- ga borib taqalsa-da, uni ilmiy jihatdan asoslagan holda fan- ga A.A.Potebnya olib kirgan, keyinchalik uning shogirdlari, davomchilari tomonidan rivojlantirilgan. Unga ko'ra, san’at asarining uch jihati bor: tashqi shakl, ichki shakl va mazmun. Adabiyotga tatbiqan olinganda bu mos ravishda so‘z, obraz va g'oya demakdir. Bundan tashqari, fenomenologik adabi- yotshunoslik vakillari (R.Ingarden, N.Gartman) tomonidan taklif etilgan adabiy asarga ko'p sathli hodisa sifatida qarash ham mavjud. Sirasi, ikki asosli va ko'p sathli yondashuvlar bir-birini inkor qilmaydi, aksincha, ular bir-birini to'ldiradi. Zero, strukturasiga ko'ra adabiy asar ko'p sathli, biroq uning mavjudligi hamisha ikki tomonli: oldingi plani - biz hissiy idrok etadigan predmetlilik (shakl), orqa plani - mohiyatida esa muayyan mazmun botindir. Tushunarliroq bo'lishi uchun umumiydan xususiyga borish ma’qulroq ko'rinadiki, avval bilish bilan bog'liq uni versal tushunchalar sanaluvchi «shakl» va «mazmun»ga qisqacha to'xtalib o'tish maqsadga muvofiq. Voqelikda mavjud narsalarning bari o'zining tashqi ko'rinishi (shakli) va shu shakl orqali anglashiiayotgan mohiyatiga (mazmun) ega. Shu sababli ham «shakl» va «mazmun» kategori- yalari umumfalsafiy xarakterga ega bo'lib, ular voqelikni (narsa-hodisani) idrok qilishda muhim ahamiyatga molik il miy abstraksiyalar sanaladi. Abstraksiya deyilishining boisi shuki, shakl va mazmun qabilidagi bo'linish shartli, negaki, ular - yaxlit bir narsada har vaqt birlikda mavjud bo'lgan va bir-birini taqozo etadigan ikki tomon. Zero, shakl nar- saning biz bevosita ko'rib turgan, his qilayotgan tomoni bo'lsa, ayni shu shakl bizga o'sha narsaning nima ekanligi- ni - mazmun-mohiyatini anglatadi. Masalan, qarshimizda 135 stul turgan bo'lsa, biz uning shaklini ko'ribgina «stub, ya’ni «o'tirish uchun mo'ljallangan moslama» deb ayta oiamiz. Stulga xos bo'lgan tashqi ko'rinish uning shakli bo'lsa, mazmuni shu shakl ifodalayotgan «o'tirish uchun mo'ljal langan moslama» ekanligidir. Ko'ramizki, shakl mazmun- ni ifodalaydi, mazmun esa muayyan shakldagina realla- shadi, mavjud bo'la oladi. Deylik, o'sha stulning shaklini parokanda qilsak - qismlarga ajratib yuborsak, shaklning yo'qolishi bilan mazmun ham yo'qoladi, zero, endi narsa ning o'zi ham mavjud emas. Demak, mazmun muayyan shakldagina yashaydi, shaklsiz mazmun bo'lmaganidek, mazmunsiz shakl ham mavjud emas. Shakl va mazmun munosabati haqida so'z borganda mazmunning yetakchiligi, uning shaklni belgilash xususi yati haqida aytiladi. Darhaqiqat, ikkilamchi tabiat (inson tomonidan yaratilgan narsalar)ga nazar solinsa, buni yaq- qol ko'rish mumkin bo'ladi. Misol uchun, yana o'sha stulni olaylik. Yuqorida ko'rganimiz «o'tirish uchun mo'ljallangan moslama» degan mazmun yasalajak buyumning para- metrlarini belgilaydi: balandligi, kengligi, suyanchiqqa ega bo'lishi, o'tirg'ichning old tomoni biroz ko'tarilgan bo'lishi va hokazo. Ya’ni bu o'rinda shaklning mazmunga mu vofiq bo'lishi talab qilinadi. Tasavvur qilingki: usta stulning oyoqlarini bir yarim metrdan qilib yasadi, natijada o'tirg'ich kishining yelkasi barobarturibdi; yoki o'tirg'ichning kattaligi shapaloqdek bo'lsin. Albatta, har ikkala holda ham shakl ning mazmunga nomuvofiqligi yuzaga keladiki, oqibatda buyum o'zining qimmatini yo'qotadi. Mazmun o'zgarishga, yangilanishga moyil bo'lgani holda, shakl konservativlik xususiyatiga ega, ya’ni o'zgarishga u qadar moyil emas, shakldagi o'zgarishlar juda sekin kechadi. Aytaylik, «o'ti rish uchun mo'ljallangan moslama» degan mazmunga «bolalarning» aniqlovchisi qo'shilsa, shakl parametrlari o'zgaradi, stul kichikroq yasaladi. Endi unga «go'dak- larning» aniqlovchisini qo'shsak, shaklga yana biror-bir 136 qo'shimcha, masalan, go'dakni yiqilib tushishdan saqlov- chi old to'siq qo'shiladi. Biroq, shunisi borki, barcha hollar- da ham «o'tirish uchun mo'ljallangan moslama» o'zining asosiy shakl ko'rsatkichlarini saqlab qolaveradi. Boshqa har qanday narsa singari badiiy asar ham shakl va mazmunning yaxlit birligidir. Shuning uchun «badiiy shakl», «badiiy mazmun» degan tushunchalarning atigi il- miy abstraksiyalar ekanligini unutmasligimiz kerak. Ya’ni biz yaxlit butunlik - badiiy asarni atroflicha tahlil qilish, bu ishni osonlashtirish maqsadidagina shu xil shartli bo'lishga yo‘l qo'yamiz. Aslida esa, yuqorida ham aytdik, shakl mazmun- siz, mazmun esa shaklsiz mavjud bo'lmaydi. Zero, badiiy shakl badiiy mazmunning biz qabul qilayotgan mavjudligi bo'lsa, mazmun o'sha shaklning ichki ma’nosi, mag'zidir. Badiiy asarda shakl va mazmun o‘zaro dialektik aloqa- da bo'lib, ular bir-birini taqozo qiladi, bir-biriga ta’sir qiladi, bir-birslga o'tadi. Badiiy shakl bilan badiiy mazmun munosa- batida ham mazmun yetakchiroq mavqega ega bo'lib, u shaklni hosil qilishda juda faoldir. San’atkor ijodiy niyatidan kelib chiqqan holda bo‘lg'usi asarning shaklini belgilaydi, yana ham aniqrog'i, bo‘lg‘usi asarning mazmuni uning shaklini belgilaydi. Masalan, jamiyatning joriy holatini badi iy idrok etish, u haqdagi hukmini badiiy konsepsiya tarzida shakllantirish va ifodalash maqsadini ko'zlagan ijodkor ro man shaklini tanlaydi. Chunki ayni shu shakl ijodiy niyatda ko'zda tutilgan mazmunga har jihatdan muvofiq keladi va o'sha niyatning ijrosi uchun imkon beradi. Shu bilan birga, badiiy shakl nisbiy mustaqillikka ham ega. Deylik, har bir davr adabiyotida ko'pchilik ijodkorlar tomonidan qo'llanib kelayotgan, o'quvchi omma uchun tushunarli va o'zining nisbatan turg'un ko'rsatkichlariga ega shakllar mavjud. Shunga ko'ra, san’atkor ifodalashni ko'zda tutgan maz- munni o'sha shakllar doirasiga sig'dirishga intiladi. Masa lan, sahna uchun asar yozayotgan ijodkor uni pardalarga, ko'rinishlarga bo'ladi, syujet voqealarini ijro vaqtiga sig‘di- 137 radi, dialoglarni sahna ijrosi uchun mos holga keltiradi, ularni remarkalar bilan ta’minlaydi va hokazo. Shu bilan birga, shakl va mazmun munosabatini tushuntirish maqsa- di bilan keltirgan misollarimiz ijod jarayonining jo ‘n tushuni- lishiga olib kelmasligi kerak. Zero, aslida, ijod jarayonida Download 7.7 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|