Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi asoslari
Download 7.7 Mb. Pdf ko'rish
|
Adabiyot nazariyasi asoslari D.Quronov
|
mazmun shakllanadi deyilgani to‘g‘riroq, chunki shu holda-
gina mazmun voqelanishi mumkin. Ya’ni Gegel aytmoq- chi, «... mazmun shaklsiz emas, shakl esa ayni vaqtning o'zida mazmunda mavjud bo'lib, unga nisbatan tashqi nar- sadir».1 Shundan kelib chiqqan holda faylasuf shaklning mazmunga, mazmunning esa shaklga o'tib turishi haqida so‘z yuritadi. Mazmun va shaklning bir-biriga o'tishi genetik asosga ega. Buni muayyan turg'un janrlar misolida ham ko'rish mumkin. Masalan, g‘azal janri dastlab paydo bo‘lganida mazmun hodisasi edi. Uning mazmun hodisasi bo'lganini so'zning lug'aviy ma’nosi ham yaqqol ko'rsatib turadi. Ya’ni so‘z ma’nosidan kelib chiqilsa, «ayollargaxushomad, maq- tov, muhabbat» mazmunidagi she’riy asar borki g'azal deb yuritilgan. Keyinchalik, g'azal ayni mazmunni ifodalash uchun eng optimal shakl kasb etgach, u shakl hodisasiga - turg'un she’riy janrga aylandi. Endi g'azal deb ataluvchi shaklda tamoman boshqa (mas., falsafiy, tasawufiy, haj- viy) mazmunni ifodalash ham mumkin bo'ldi. Xuddi shu gapni «novella»ga nisbatan ham aytish mumkin. Italyan- cha «yangilik» so'zidan olingan «novella» dastlab janr, ya’ni shakl hodisasi bo'lmay, mazmun hodisasi edi. Novel la deyilganda an’anaviy voqeaband asarlardagi syujetlar- ni takrorlamaydigan, o'quvchida jonli qiziqish uyg'otuvchi yangi voqea-hodisadan xabar beruvchi asar tushunilgan. Ayni paytda, novella o'ziga xos shakl xususiyatlariga ham ega bo'lgan: qisqalik, syujetning shiddat bilan rivojlanishi, kutilmagan burilishlarga egaligi kabi. Keyinchalik novella- 1 Гегель. Энциклопедия философских наук. Т.1. - М.: Мысль, 1974. - С.298. 138 ga xos shakliy xususiyatlar muqimlashib, o'ziga xos shakl - novella janri yuzaga keladi. Shuningdek, shakl va maz- munning bir-biriga o'tishini bir asar doirasida ham ko'rish mumkin. Bunda endi badiiy asarning «sistema» ekani, har qanday sistema quyi va yuqori darajadagi strukturaviy bo'laklardan, sathlardan iborat ekanligidan kelib chiqamiz. Deylik, asarning istalgan parchasini o'qiganimizda bizga «eshitiladigan» nutqning moddiy tomoni (ritm, intonatsi- ya, vazn, qofiya) shu nutqiy bo'lak mazmuniga nisbatan shakl bo'ladi. Ayni chog'da, nutq mazmuni kengayib borib ko'z oldimizda voqealarni namoyon etadi, ya’ni u endi syu- jetga nisbatan shakldir. O'z navbatida, syujet xarakter va sharoitni namoyon etish shakli bo'lsa, xarakter va sharoit asarning yaxlit badiiy konsepsiyasini ifoda etish shaklidir. Ko'ryapmizki, har bir yuqori sath o'zidan oldingi sathga nisbatan mazmun, quyidagisi esa o'zidan keyingisiga nis batan shakl o'laroq namoyon bo'lar ekan. Shakl konservativroq hodisa bo'lganidan o'zgarishga u qadar moyil emas, muayyan bir ko'rinishida uzoq yashov- chanlik xususiyatiga ega. Mazmun esa o'zgaruvchanlikka moyil hodisa bo'lib, har bir badiiy asar mazmunan o'zicha originaldir. Sababi, o'sha asarni yaratgan ijodkor - indi vid, u dunyoni o'zicha ko'radi va baholaydi. Shunga ko'ra, hatto oshkor taqlidiy ruhdagi asar ham mazmunan original (originallik bu o'rinda ijobiy baho - o'ziga xoslik ma’nosi- da emas, balki boshqalarga aynan o'xshamaydigan degan ma’noda tushuniladi) sanaladi. Masalan, hikoya badiiy adabiyotda o'zining asosiy shakliy xususiyatlarini saqla- gan holda uzoq o'tmishdan beri yashab keladi. E’tibor be- rilsa, mumtoz adabiyotimizdagi hikoyatlar bilan zamonaviy hikoya o'rtasida mushtarak nuqtalar borligini ko'rish qiyin emas, ya’ni o'tgan vaqt ichida sodir bo'lgan tub shakliy o'zgarishlar yo'q. Holbuki, xuddi shu vaqt davomida ayni shu shakl doirasida minglab yozuvchilar ifodalagan turfa badiiy mazmunlarning son-sanog'iga yetib bo'lmaydi. Al- 139 batta, har bir hikoyaning shaklida ham muayyan o‘ziga xosliklar kuzatiladi, biroq hikoyaga xos asosiy shakliy bel- gilar saqlanib qolaveradi. Badiiy asar qimmatini belgilashda mazmun va shakl- ning uyg'un muvofiqligi eng muhim mezonlardan sanaladi. Badiiyat go'zal shaklda ifodalangan aktual, umuminsoniy qadriyatlarga mos mazmunni taqozo etadi. Adabiyot- shunos badiiy asarni tahlil qilarkan, uning diqqat marka- zida shakl yoki mazmun turishi mumkin. Lekin asosan shaklga e’tibor qaratgani holda ham adabiyotshunos uning mazmun tomonlarini nazardan soqit qilolmaydi; asarning mazmun jihatini tekshirayotgan olim ham o'sha mazmun ning muayyan shaklda ifodalanayotganini unutmasligi shart qilinadi. Modomiki badiiy asarda shakl va mazmun uyg'un birikarekan, shaklni badiiyat, mazmunni g'oyaviylik (bunda ham, albatta, shartlilik bor) hodisasi sifatida tushu- nib, har ikkisiga birdek e’tibor berish zarur, bu adabiyot- shunoslikning «oltin qoida»si sanaladi. Shu o'rinda «shakl» va «mazmun» tushunchalarini farqlash, adabiy asar tarkibini shu ikki asosga tayangan holda anglash XVIII asr oxiri - XIX asr boshlarida nemis estetik tafakkurida, xususan, Gegel falsafasida qaror top- ganini eslatish joiz. Bunga qadar esa antik zamonlardan boshlab asarga bir butun sifatida qaralgan, uni «shakl» va «mazmun» tushunchalariga (garchi ular yaxshi ma’lum bo‘lsa-da), ajratib o'rganilmagan. Ta’kidlash kerakki, bu xil farqlash adabiy asarni, uning uzvlarini teranroq tahlil qilish imkoniyatini yaratdi. Avvaliga, buni Gegel misolida ham ko'rish mumkin, adabiy asarning mazmun tomonlari- ga ustuvor ahamiyat berildi, badiiy g'oya, badiiy xarakter masalalari chuqur tadqiq etildi. Ayni hoi idealistik dunyo- qarash bilan bog'liq holda yuzaga keladi, Negaki, uning uchun eng muhimi - mutlaq g'oya ifodasidir. Keyinchalik, realizm bosqichiga o'tilgani sari, har ikki tomonga birdek ahamiyat berish tamoyili kuchayib boradi. 140 Shunisi ham borki, «shakl» va «mazmun» farqlanishi bilan ularning dialektik birligini tushunmasdan mexanik tarzda ajratish ehtimoli ham yuzaga keldi. Natijada yuqori da aytganimiz «oltin qoida»dan chekinish hollari ham ku- zatiladi. Jumladan, shaklning ahamiyatini mutlaqlashtirib, uni badiiyatning bosh mezoni deb biluvchilar formalistlar, ularning faoliyati o'laroq yuzaga keluvchi hodisa formalizm deb yuritiladi. Formalizm ko'rinishlari XIX asr oxiri - XX asr boshlaridan ham ijod amaliyotida, ham adabiyotshunoslik ilmida yuz ko'rsatdi. Xususan, badiiy adabiyot tarixidagi fu- turizm, imajinizm, dadaizm kabi oqimlar badiiyatni asosan shaklda ko'rib, turli yangi badiiy shakllar ixtirosiga o'tdi- lar. Biroq ularning aksar ixtirolari «shakl - shakl uchun» shiori ostida kechib, mazmundan ko'pincha ayro tushgani uchun-da samarasiz yakun topdi. O'z vaqtida ayni shu xil qarashlarni yoqlagan, ularni nazariy jihatdan asoslamoq- chi bo'lgan adabiyotshunoslarning ishlari ham badiiy asar tabiatiga nomuvofiq bo'lgani bois aksar biryoqlama bo'lib qoldi.# Ta’kidlash kerakki, formalizmga batamom salbiy muno- sabatda bo'lish, uning adabiy-nazariy tafakkur rivojida- gi o'rni va ahamiyatini mutlaqo inkor qilish ham to'g'ri bo'lmaydi. Avvalo, formalizm adabiyotshunoslikdagi psi- xologik maktabga zid o'laroq maydonga chiqqanini yodda tutish kerak. Gap shundaki, biryoqlamalikka og'ib ketgan psixologik maktab vakillari adabiyotshunoslikning maqsa- di ijodkor ruhiyatini o'rganish, adabiy asar esa shu maq- sadga erishish vositasi deb bildi. Ya’ni adabiyotshunoslik uchun adabiy asar ilmiy o'rganish obyekti bo'lmay qoldi. Formalizm vakillari shunga qarshi borib, adabiyotda ilmiy o'rganish mumkin bo'lgan, ya’ni ilmiy tadqiqot obyekti bo'la oladigan yagona real narsa asarning shakli degan g'oya bi lan chiqdi. Shuning uchun ham o'z vaqtida B.Eyxenbaum: «Formal metod» maxsus metodologik tizim yaratilishi nati- jasida emas, balki adabiyot ilmining mustaqilligi va aniqligi 141 uchun kurash jarayonida shakllandi»1, - deb yozgan edi. Ikkinchi tomondan, formalistlarning badiiy asar shaklini o'rganishga ayricha e’tibor qilganlari adabiyotshunoslik- da izsiz ketdi deyish ham insofdan emas. Ular badiiy asar shakliga xos ko'p jihatlarni: badiiy til, uslub, she’r tuzilishi, she’r kompozitsiyasi, ritm, metr, syujet qurilishi, badiiy asar kompozitsiyasi kabi muhim poetika masalalarini maxsus va chuqur tadqiq etdilar. Xususan, rus formal maktabi va- killari bo'lmish V.B.Shklovskiy, B.M.Eyxenbaum, Y.N.Tin- yanov, V.M.Jirmunskiy, V.V.Vinogradov, B.V.Tomashevs- kiy, G.Vinokur, R.Yakobson kabi olimlar amalga oshirgan tadqiqotlar adabiyotshunoslik rivojida muhim ahamiyat- ga molik bo‘ldi. Ularning izlanishlari keyinchalik struktur adabiyotshunoslik, semiotik tahlil kabi yo'nalishlar uchun asos, rivojlanish omili bo'lib xizmat qildi. Formal maktab namoyandalarining asariari hozirda ham poetika sohasida amalga oshirilayotgan tadqiqotlar uchun boy manba, ilmiy asos bo'lib xizmat qilmoqda. Shuningdek, adabiyotshunoslikda badiiy asarning shakliga ko'z yumib, uning qimmatini mazmundan kelib chiqibgina baholashga urinishlar ham bo'lgan. Xususan, 20-yillar sho'ro adabiyotshunosligida mafkuraning sinfiy shartlanganligi haqidagi marksistik ta’limotni bayroq qilib olgan adabiyotshunoslar faoliyatida badiiy asarni faqat g'oyaviy mazmunidan, sinfiy mohiyatidan kelib chiqib ba- holash amaliyoti kuzatiladi. O'zlarini mutlaqo yangi - pro- letar adabiyoti vakillari deb bilgan bu adabiyotshunoslar badiiy ijod to'laligicha jamiyatdagi iqtisodiy munosabatlar va ijodkorning sinfiy mansubligi bilan bevosita bog'liq deb hisoblaydilar. Ularning talqinidagi badiiy adabiyot bilan ijti- moiy fanlarning mazmun-mohiyati-yu maqsadlari mutlaqo farqsiz, adabiyot ijtimoiy hayotning shunchaki «obraz- li illyustratsiyasi», xolos. Badiiy adabiyotning mohiyatini bunday tor va siyqa talqin qilish sho'ro adabiyotshunos- 1 Эйхенбаум Б. О литературе. Работы разных лет. - М., 1987. - С.375. 142 ligida o'sha yillariyoq keskin qoraiandi, unga «vulgar sot- siologizm» degan nom berildi. Sirasi, ushbu nom hodisa mohiyatini aniq-ravshan ifodalaydi ham. Zero, birikmadagi «sotsiologizm» so'zi ijtimoiy hayot bilan bog'liqlikni ang- latsa, uni aniqlayotgan «vulgar» so'zi «siyqa», «qo'pol», «jo‘n» ma’nolarini ifodalaydi. Ya’ni vulgar sotsiologizm adabiyotning tabiatiga xos ijtimoiylikni jo'nlashtirib, siyqa- lashtirib talqin qiladi. Adabiyotga vulgar sotsiologik yon- dashuvning mohiyati, tahlil va baholash tamoyillari uning V.M.Friche, V.A.Keltuyala, V.F.Pereverzev kabi nazari- yotchilari asarlarida, shuningdek, mafkuralashgan turli proletar yozuvchilar uyushmalarining nashrlari bo'lmish «На литературном посту», «На посту» kabi jurnallarda chop qilingan maqolalarda aks etgan. Ta’kidlash kerakki, vulgar sotsiologizm badiiy adabi yotning san’at hodisasi ekanini inkor qilish, uni mafkura quroliga aylantirishning qo'pol ko'rinishi edi. Bunday deyi- shimizning boisi shuki, garchi sho'ro adabiyotshunosligi vulgar sotsiologizmga o'z vaqtida keskin zarba bergan bo'lsa-da, uning o'zi ham to oxirgi kunlariga qadar bir oyog'i bilan shu mavqeda turdi, ya’ni mohiyatan u badi iy adabiyotga shu xil yondashuvning «yumshoq» varianti edi, xolos. Sho'ro davrida yangi tuzumni, kommunistlar Download 7.7 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|