Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi asoslari

partiyasini, proletariat dohiysini ulug'lagan badiiy jihatdan 
nochor asarlarning rag'batlantirilib, chinakam badiiyat ho­
disasi sanalgan asarlarning e’tibordan chetda qolgani, eng 
yomoni, tazyiq ostiga olingani buning yorqin dalilidir.
Ko'rinadiki, badiiy asarni o'rganishga jazm etgan adabi- 
yotshunos, avvalo, uning tabiatidan kelib chiqishi, asar­
ning shakl va mazmun jihatlarini birlikda olib tekshirishi 
zarur ekan. Tabiiyki, badiiy asarni o'rganayotgan adabiyot- 
shunos uning qaysidir bir jihatini diqqat markaziga qo'yishi 
mumkin. Biroq shunda ham, masalan, asar shakli haqida 
fikr yuritayotgan tadqiqotchi uning mazmunni uyushtirish 
va ifodalash, ta’sirchanligi-yu badiiy jozibasini oshirishdagi
143

---

ahamiyatini; mazmun haqida fikr yuritganda uning shaklga 
qay darajada muvofiqligini nazardan qochirmasligi lozim 
bo'ladi.
Badiiy asarda shakl va mazmunning bir butun mav- 
judligi, ularni ajratishdagi shartlilik shunchalarki, adabi- 
yotshunosiikda shakl va mazmun komponentlarini tasnif 
qilishda hali-hanuz bir xillik yo‘q. Garchi «shakl» va «maz­
mun» kategoriya sifatida qariyb ikki asr ilgari qaror topgan 
va shundan buyon o‘rganib kelinayotgan bo‘lsa-da, tasnif 
masalasi hanuz tugal hal etilmagani shakl va mazmunga 
ajratishdagi shartlilikni yaqqol ko‘rsatib turadi. Adabiyot- 
shunoslikka oid asarlarni ko‘zdan kechirsangiz, ularda 
shakl va mazmun komponentlari tasnifi masalasida, qaysi 
unsurlarni shaklga, qaysilarini mazmunga daxldor deyish 
masalasida turlichalik mavjudligiga guvoh bo'lasiz. Biz 
quyida bunga ayrim misollarni keltirib o'tamiz:
1) tema, ideya, xarakter - mazmun unsurlari; syujet, 
kompozitsiya, til - shakl unsurlari (L.Timofeyev);
2) obraz, syujet, kompozitsiya, ritm, til - shakl unsurlari; 
tema, ideya - mazmun unsurlari (V.Gulyayev, G.Abramo- 
vich);
3) tema, problema, ideya - mazmun unsurlari; syujet, 
kompozitsiya, til, ritm, obrazlar sistemasi - shakl unsurlari 
(Shepilova);
4) tema, g‘oya - mazmun unsurlari; obraz - ham shakl, 
ham mazmun hodisasi; til, badiiy tasvir vositalari, konf- 
likt, kompozitsiya, tur, janr, she’r tuzilishi - shakl unsurlari 
(T.Boboyev);
5) uslub, janr, kompozitsiya, til, ritm - shakl unsurlari; 
tema, fabula, konflikt, xarakterlar, badiiy g'oya, tendensi- 
ya - mazmun unsurlari; syujet ham shakl, ham mazmun 
hodisasi (V.Kojinov);
6) syujet - shakl ham mazmun unsuri; tema, fabula, 
obrazlar sistemasi, konflikt - ichki shakl; kompozitsiya -
tashqi shakl; g'oyaviy mazmun - mazmun.
144

---

Mazkur tasniflarning hammasida ham asosli va bahsli 
nuqtalarning mavjudligi shubhasiz. Shu bilan birga, agar 
«shakl» va «mazmun» tarzida farqlashning o‘zi shart- 
li ekanini etiborga olsak, qachondir hammani birdek qa- 
noatlantiradigan, hech bir savolga o‘rin qoldirmaydigan 
tasnif amalga oshirilishi mumkinligiga ham ko'z yetmay- 
di. Deylik, agar syujet asardagi bir-biriga bog‘liq voqealar 
jami deb tushunilsa - ham shakl, ham mazmun; agar unga 
voqealar orasidagi bog'lanishlar qanday amalga oshganini 
ko'rsatuvchi qolip (sxema) deb qaralsa - shakl; agar shu 
qolip uyushtirayotgan hayot materiali deb bilinsa - maz­
mun hodisasi sifatida tasnif etilishi lozim bo'ladi. Ya’ni 
tasnifning qanday bo'lishi ko‘p jihatdan masalaga yon- 
dashuv bilan ham bog‘liq ekan. Shunga ko'ra, masalaga 
yondashuvimizdan kelib chiqqan holda o'z tasnifimizni 
aniqlab olishimiz zarur bo'ladi. Zero, ayni tasnif faoliyati- 
mizda konkret adabiy asar tarkibini qanday tasavvur qi- 
lishimiz, pirovardida esa uni qanday tushunishimiz va 
baholashimizni belgilaydigan muhim omillardan biridir. 
Adabiy asar tarkibini tasnif etishda biz mazmunning shakl- 
ni belgilovchilik xususiyati va badiiy ijod jarayoni algoritmi- 
ni asos qilib olarniz. Shu asoslardan kelib chiqilsa, bizning- 
cha, quyidagicha tasniflash to'g'ri bo'ladi: problema, tema, 
tendensiya, g'oya -  mazmun unsurlari; til, ritm, obrazlar 
sistemasi, syujet, konflikt, kompozitsiya - shakl unsurlari.