Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi asoslari
Download 7.7 Mb. Pdf ko'rish
|
Adabiyot nazariyasi asoslari D.Quronov
|
Eng dahshatli baqiriq - soqovning baqirigt
0 ‘, qanday kuch bilan baqirar qabrtoshlar... Albatta, bu o'rinda metaforaning ma’nosi turlicha tushu- nilishi, u o'quvchilar ongida bir-biridan farqli assotsiatsi- yalarni uyg‘otishi mumkin ekani tabiiy. Biroq har qanday holatda ham parchadagi birinchi misra ikkinchisining ang- lanishiga, metaforik mazmunning yuzaga chiqishiga asos bo'ladi. «Soqovning baqirig‘i»dagi dahshatli jihat shuki, uni kamdan kam odam eshitadi, eshita oladi. Shunga o'xshash, aslida, qabrtoshlar ham bizni juda ko'p narsalardan ogoh etib turadi, faqat ularning baqirig'ini biz doim ham «eshitol- maymiz». Baqirig'ini yonidagi odam eshitmayotganini bilib turgan soqovning holatini tasavvur qilasiz-da, bizni ogoh etib unsiz baqirayotgan qabrtoshlar, ular ortidagi o'tgan- lar ruhini tasavvur etasiz. Ayni shu nuqtada she’r dilingizni titratadi, boshda tushunarsizdek ko'ringan satrlar qatidagi ma’no ongingizga o'chmas bo'lib muhrlanadi. Atoulloh Husayniy uqtiradiki: «Aqllig' jondorlardin o'zga tilsiz hayvonlar, o'sumluklar, jismlarga xitob va alarning orasidagi tig'-u qalam, kun-u tun, sham’-u gul munozaralari 280 yanglig1 shoirlar yaratgan munozaralar ham istiora qabi- lidindur».1 Ya’ni olim ko'chimlarning bir guruhi mohiyatan metaforaga yaqin ekanligini ta’kidlaydi. Zamonaviy ada biyotshunoslikda ham Atoulloh Husayniy sanagan jon- lantirish (antropomorfizm), tashxis (personifikatsiya) va allegoriya (majoz) metafora guruhiga kiruvchi ko'chimlar sifatida e’tirof etiladi. Badiiy nutqda keng va faol qo'llanuvchi ko'chim turlari- dan yana biri metonimiyadir. Metonimiya (gr. «o'zgacha nomlash», «boshqa narsa orqali atash») usulida ma’no ko'chganida narsa-hodisalar o'rtasidagi aloqadorlik asos qilib olinadi. Bu aloqadorlik turlicha ko'rinishlarda namo yon bo'lib, bunda narsa-hodisa, holat yoki harakat bilan ular egallagan joy («stadion hayqirdi», «shahar bosh ko'tardi»), vaqt («og‘ir kun», «omadli yil»); harakat bilan u amalga oshiriladigan vosita («achchiq til»); narsa va uning egasi, yaratuvchisi («Fuzuliyni o'qimoq»); narsa va u yasalgan modda, xomashyo («barmoqlari to'la tilla»); ruhiy holat, xususiyat va uning tashqi belgisi («ko‘z yum- moq») kabi aloqalarga asoslaniladi. Badiiy adabiyotda uzoq davrlar mobaynida metaforik tafakkur yetakchilik qil- gan, shu bois ham metonimiya nisbatan kamroq uchragan bo‘lsa, zamonaviy adabiyotda - badiiy proza maqomining yuksalishi bilan bog'liq holda - metonimiya ham faollash- gan. Badiiy-estetik funksiyadorligi, ta’sir kuchi jihatidan metonimiyaning metaforadan quyiroq turishini ko'pchilik mutaxassislar e’tirof etadilar. Shunday bo‘lsa-da, badiiy matnda, ayniqsa, metafora bilan yondosh qo'llangan holda u katta badiiy samara beradi, fikrni lo'nda va ta’sirli ifoda- lashga xizmat qiladi. Misol uchun A.Oripovning «Bahor» she’ridan olingan «Qaydadir yurtini eslab ingrar nay» sat- rini olib ko'raylik. Cholg'u asbobi orqali kuy ma’nosining berilishi - metonimiya, biroq bu ma’no «ingrar» metaforasi 1 Ko'rsatilgan asar. - Б.220. 281 bilan qo'shilgan holda ifodalanadi, shu tufayli ham kuch li badiiy samara beradi. Yoki «Faryod chekkanim yo'q el ichra taqir, 0 ‘ch ham olganim yo‘q na qalamimdan» satr larida ham yana vosita orqali jarayon nazarda tutiladi va u ham «o‘ch olmoq» metaforasi bilan baqamti qo'llanadi. Bu ikkisining birligida esa «butun vujudim bilan ijodga beri- lib g'amlarimni unutishga harakat qilmadim» degan ma’no ifoda etiladi va, muhimi, metonimiya mazmunni obrazli, ta’sirli ifodalashga xizmat qiladi. Yuqoridagi misollarda vo sita -- harakat aloqasi asosidagi ko'chimni ko'rgan bo'lsak, U.Azimning «Ko‘zlarini ochib-yumar Mitti qushcha - yara- dor. Falak, unga najot yubor, 0 ‘lim, bo‘lma xaridor» satr larida joy metonimiyasini ko'ramiz. Zero, bundagi «falak» so'zi tafakkurimizda o'rinlashgan ishonch asosida «varat- gan»ni anglatadi. Yoki yana shu shoirning «Sen nima- ni ko‘ribsan, ey Rim?» satrida ham joy nomi orqali unda yashovchilar ma’nosi ifodalanadi. Ba’zi hollarda obrazni yaratishda metafora va metonimiyaning qorishiq holda ke- lishi, birgina so'zning ham metonimik, ham metaforik asos- dagi ko'chma ma’nolari qo'llanishi kuzatiladi. Shu jihatdan Sh.Rahmonning quyidagi she’riga diqqat qilaylik: Download 7.7 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|