Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi asoslari

metonimiya, sinekdoxa va kinoya), hatto bundan ko'proq 
(bunda muboiag‘a, iitota, perifraz ham shu sirada sanala- 
di) deb ham ko'rsatilgan hollarga duch kelish mumkin. 
Mazkur holat esa masalaning g'oyat murakkab va bahsli 
ekanligidan daloiat beradi. Aslida, shunday bo'lishi tabiiy 
va qonuniy ham. Zero, insonning olam haqidagi bilim- 
lari chuqurlashib, undagi narsa-hodisalar orasidagi yan- 
gi-yangi aloqa-munosabatlarni kashf etib, xullas, tafakkuri 
rivojlanib borgani sari metafora va metonimiya bag'ridan 
ko'chimning yangi navlari ajralib chiqib, tobora mustaqil qi- 
yofa kasb etib borishi ham tabiiydir.
Yuqorida sanalgan ko'chim turlari ma’no ko'chishining 
asosiga ko'ra tasniflanadi: so'zlar anglatuvchi narsa-hodi­
salar orasidagi o'xshashlik asosida metafora, aloqadorlik 
asosida metonimiya, ziddiyat asosida kinoya, butun va 
qism munosabati negizida esa sinekdoxa yuzaga keladi. 
Endigi vazifamiz sanalgan ko'chim turlarining har biriga 
navbati bilan alohida-alohida to'xtalib, o'ziga xos xususi- 
yatlarini ko'rib o'tishdan iborat bo'ladi.
Ko'chimning badiiy nutqda eng ko'p va samarali qo'l- 
lanuvchi turi, hech shubhasiz, istiora - metafora hi- 
soblanadi. Adabiyotshunosligimizda bu ikki termin sinonim 
sifatida qo'llanadi. Qizig'i, ikkala termin ham avval umu­
man ko'chim (trop) ma’nosida qo'llangan bo'lsa, keyin- 
cha ko'chimning faqat o'xshashlik asosidagi turini anglata 
boshlagan.1
1 Bu haqda qarang: Каримов О. Абдулла Орипов шеъриятида метафорик 
образлар. - Тошкент: Akademnashr, 2014. - Б.11 - 14.
276

---

So'z ma’nosining metafora usulidagi ko'chishida narsa- 
hodisalar orasidagi o'xshashlikka asoslaniladi. Mohiyatiga 
qaragan holda qadimdan metaforani «siqiq o'xshatish», 
«yashirin o'xshatish» deb atash urfga kirgan. Buning sa- 
babini yorqin tasavvur qilish uchun metaforaning yuzaga 
chiqish mexanizmini kuzatish kifoya: ikki narsa-hodisa 
bir-biriga o'xshatiladi, so'ng o'xshatilayotgan narsani ang- 
latuvchi so'z tushiriladi-da, o'xshayotgan narsani ang- 
latuvchi so'z bilan o'xshatilgan narsa ataladi. Masalan, 
hazrat Navoiy «Nuni dog'i anbarin hilolingg'a fido» degani- 
da oshiq «jon»idagi «nun»ni yorining qoshiga fido etish- 
ga tayyorligini nazarda tutadi. Ya’ni bunda yorning qoshi 
«hilol» - yangi chiqqan oyga o‘xshatiladi-da, o'xshayot­
gan narsa (hilol)ni anglatuvchi so'z o'xshatilayotgan narsa 
(qosh)ni anglatuvchi so'z o'rnida ishlatiladi. Ko'ryapmizki, 
bunda o'xshatish amali bor, biroq o'xshatilayotgan narsa 
(qosi*) ham, o'xshatishga asos bo'layotgan belgi («nozik, 
qayriima») ham, o'xshatish vositasi ham («xuddi», «go'yo» 
kabi) tushirib qoldirilgan, ya’ni o'xshatish amali o'ta siqiq 
shaklda, ayni chog'da, yashirin tarzda amalga oshgan.
Ta’kidlash joiz, metaforaning, umuman ko'chimning ko'­
rib o'tganimiz kabi bir so'z doirasida voqelanishi nisbatan 
kamroq uchraydigan hodisa hisoblanadi. Aksariyat hollarda 
ko'chma ma’no so'z birikmasi, gap darajasida yuzaga chi- 
qadi. Misol uchun A.Oripovning quyidagi satrlarini olaylik:
Chuvaladi o'ylarim sensiz,
Xayolimga taroq urgayman.
Mening qo'lim yetmagan yulduz,
Tushlarimda serii ko‘rgayman.
Dastlabki uch misraning har birida bittadan metafora 
qo'llangan. Ularning uchinchisi «yor»ni «yulduz»ga o'x­
shatish asosida yuzaga chiqmoqda va, sirtdan qaraganda, 
yuqoridagi misol (hilol - qosh) bilan aynandek ko'rinadi.
277

---

Biroq ifodalash ko‘zlangan metaforik ma’noning yuzaga 
chiqishida «mening qo'lim yetmagan» aniqlovchisi g'oyat 
muhim ekanini ko'rish qiyin emas. Ya’ni bunda yor bilan 
yulduzni o'xshatish asosi ularning ikkalasiga xos «ye- 
tib bo'imaslik» belgisidirki, bu ma’no gap butunligidagina 
r o 'y o b g a
chiqadi. Shunga o'xshash, «chuvaladi o'ylarim» 
metaforasining ma’nosi ham predikativ birikma butunligi- 
da voqelanadi. Negaki, avvalgi ikki misoldan farqli o'laroq, 
bunda predmetning nomi emas, balki unga xos harakat-ho- 
lat boshqa bir predmetga ko'chirilmoqda: «(Ip chuvalgani 
kabi) chuvaladi 
0
‘ylarim». Ya’ni o'xshatilayotgan narsa 
nomi qoladi-da, o'xshayotgan narsaga xos harakat-holat 
unga ko'chiriladi. Shu o'rinda yuqorida keltirilgan Atoulloh 
Husayniy ta’rifidagi «o'z yasog‘ida tushunmakka moni’