Dilnavoz Yusupova

«Sabog‘a xitob» (masnaviy, 1891-yil Istanbulda yozilgan, 280 misra) 
Publitsistikasi 

«Turkiston viloyati gazeti»ga yozgan qator xabarlari, maqolalari 
Nasriy asari 

«Xo‗qandlik shoir Zokirjon Furqatning ahvoloti. O‗zi yozg‗oni» 
(«Furqatnoma» yoki «Sarguzashtnoma», 1891, «Turkiston viloyati gazeti») 
Tarjimalari 

«Hammomi xayol» 

«Chor darvesh» 

«Nuh manzar» 
Ilmiy asarlari 

---

304 

«To‗y tavsifi» 

«Gap ta‘rifida» 

«Aza tavsifi»

«Ilmi ash‘orning qoidayi avzoni» (She‘r ilmining o‗lchov qoidalari, aruz 
vazni haqida, adabiyotga havaskorlar uchun qo‗llanma) 
13.5. Zavqiy 
(1853 – 1921) 
Ubaydulloh Zavqiy 1853-yili Qo‗qon shahrining Qatag‗on dahasiga qarashli 
Shayxon mahallasida mahsido‗z kosib Muhammad Solih oilasida dunyoga kelgan. 
Bo‗lajak shoir dastlab mahallasidagi maktabda o‗qigan, so‗ng 1870 – 1874-yillarda 
shoirtabiat tog‗asi Muhammad Siddiq yordamida «Madrasayi Oliy» va «Madrasayi 
Chalpak»da tahsil ko‗rgan. Ayni vaqtda, ota kasbi mahsido‗zlikni o‗rganadi. Onasining 
vafot etishi, otasining falaj bo‗lib qolishi sababli ota kasbi – kosiblik bilan ro‗zg‗or 
tebratadi. Ma‘lum muddat Qo‗qon poyabzal rastasining xo‗jayini Mo‗minboy qo‗lida 
mirzalik ham qilgan. Shu xizmat taqozosi bilan Samarqand, Buxoro, Marg‗ilon, Andijon, 
O‗sh, Namangan, Xo‗jand, Toshkent kabi shaharlarda bo‗ladi. O‗sha paytlarda u 
Muqimiy, Muhyi, Furqat, Nisbat, Muhayyir kabi taniqli shoirlar bilan tanishdi, ular bilan 
adabiy majlislarda, mushoaralarda ishtirok etdi.
1890-yili tog‗asi Muhammad Siddiq bilan birga haj safariga chiqib olti oy davomida 
Turkiya va Arabiston mamlakatlarida bo‗ladi. Haj safaridan qaytgan shoir ota kasbini 
davom ettiradi va umrining oxirigacha badiiy ijod bilan shug‗ullanadi.
Haqgo‗yligi tufayli Zavqiy 1905-yilning avji yozida savdoda harom yo‗liga o‗tgan 46 
kishini fosh etib bitilgan «Hajvi ahli rasta» she‘rini maxsus qog‗ozga katta harflar bilan 
yozib Mo‗ymarak ataluvchi sayilgohning eng gavjum joyidagi terakka ilib qo‗yadi. She‘r 
quyidagi baytlar bilan boshlanadi:
Arzim buki Qori sumalakka,
Yetkursa boshini ham falakka.

---

305 
Gah-gah nazora aylasin ul
Ibrat ko‘zi birla bu samakka.
She‘rda xo‗rak uchun to‗rt tepki yegan Jalilboy ismli Sallohbachcha, qora eshak deb 
ta‘riflangan Shokir qora, oshqovoq xamakka o‗xshaydigan, bankka pul kelmasa, karnay 
chaladigan Nazirbek, Kofircha laqabli, ovozi hangrashga moyil Ahmadjon, to‗n-u salla kiyib 
yuradigan gungalak A‘lamni(ng) o‗g‗illari Olimjon, kuzda ahvoli og‗irlashadigan, sil yuzli 
oriqqina Muhiddin, Fozilxo‘ja degan oqfurush, Qorako‗lga handalak sayliga olib boradigan, 
Usmonchaning soatini taqib yuradigan Qosim oxund, baroq desa ko‗ppakka o‗xshaydigan 
Mavlon eshigidagi ota Fozil, jun jiyak sotish uchun kir ko‗ylak kiyadigan Umarjon, chinni bila 
choy sotadigan Jalolxon, boyo‗g‗liga o‗xshash Mirhamza Kichkinajon, ikkita pufakka 
o‗xshaydigan Iqonbachcha bilan Bulbul o‘g‘li, muallifning unga gapirishga toqati yo‗q bo‗lgan 
Hoji Hasan degan zakiy ta‘b, muallif bilan oshno Nusrat tentak, qattiqligi danakka 
o‗xshaydigan so‗fini(ng) bolasi Abduqodir, Kamakka pand beradigan Hoji kasal o‗g‗li 
bodraftor ayyor, bodparakka o‗xshab uchadigan Qosim shamol, semirmasa katta zambarakka 
o‗q bo‗ladigan Ortiqbacha, uning burni sumak, og‗zi tuvakka o‗xshaydigan akasi, chelakka 
ovqat solib ichadigan Xo‘jabachcha, Xitoy tabibi deb nom olgan Yo‘ldosh, kurkurakka ustoz 
bo‗lgan ellikboshi o‗g‗li mokiyanboz, sinchalakka o‗xshaydigan Qoribacha, voyvayakka 
o‗xshash Farzinbacha, malaklar naslidan bo‗lgan Qozi qizi, ming marta kurakka chap 
beradigan suyuq Abdullahoji, ko‗knor ta‘sirida 3 kun uxlaydigan «slepoy eshak» deb 
ta‘riflangan ko‘r Meli, osh yeb, og‗zini patakka artadigan, gap ta‘sir qilmaydigan Mo‘minshoh, 
Toshkent o‗tag‗asi Fayzi shayton, o‗lmay turib kesakka o‗xshaydigan «izvesni vagonchi tund 
ko‗r, slepoy durak» Odil kabi amaldorlarning nomlari keltirilgan.
Ismi-sharifi keltirilganlar shahar hokimiga ariza berib shoirning ustidan ish qo‗zg‗atishga 
erishadilar. Uzoq davom etgan tergovlardan so‗ng Zavqiy yuz so‗m jarima to‗lab qamoqdan 
qutulib qoladi.
Zavqiy 1921-yili ikki oy davom etgan og‗ir kasallikdan so‗ng 68 yoshida vafot etadi.
Respublikamizda 2003-yili Zavqiy tavalludining 150 yilligi nishonlandi.