Dilnavoz Yusupova

№ Bahr nomi 
Rukn nomi 
Chizmadagi shakli 
1 
Ramal 
Foilotun 
– V – –
2 
Hazaj 
Mafoiylun 
V – – –
3 
Rajaz 
Mustafilun 
 – – V –
4 
Mutaqorib 
Fauvlun 
V – –
Shu o‗rinda savol tug‗iladi: demak, rukn baytlarda takrorlanib keladigan ritmik 
bo‗lak ekan, bu qay tartibda amalga oshadi? Ya‘ni bir misrada yoki bir baytda nechta rukn 
keladi? Ular qanday nomlanadi?
Bu haqda bilib olish uchun, keling, yana biror g‗azaldan bayt olib tahlil qilamiz: 
Ayoqingg‘a tushar har lahza gisu, 
Masldurkim: «Charog‘ tubi qorong‘u».

---

47 
Lutfiy qalamiga mansub ushbu baytdagi hijolarni cho‗ziq va qisqa hijolarga ajratsak 
ushbu manzarani ko‗ramiz: 
V – – – V – – – V – –
V – – – V – – – V – –
E‘tibor berilsa, hazaj bahri rukni V – – – (mafoiylun) birinchi misrada uchta, 
ikkinchi misrada ham uchta. Faqat har bir misradagi uchinchi rukn V – – (qisqa, cho‗ziq, 
cho‗ziq) shaklida bo‗lib, bu holatga keyinroq batafsil to‗xtalamiz. Hozir e‘tiborimizni 
baytdagi ruknlarning miqdoriga qaratamiz. Ikkala misradagi ruknlar soni oltitani tashkil 
etyapti. Arab tilida bu holat musaddas (oltilik) deyiladi.
Yana bir baytni tahlil qilaylik: 
Murodingga yetay desang qalandar bo‘l, qalandar bo‘l, 
Sitam ahlin yutay desang qalandar bo‘l, qalandar bo‘l.
(Mashrab) 
Bayt hijolarga ajratilganda hosil bo‗lgan chizma: 
V – – – V – – – V – – – V – – –
V – – – V – – – V – – – V – – –
Demak, baytdagi ruknlar soni sakkizta. Bu arab tilida musamman (sakkizlik) 
deyiladi. Rukn nomi esa mafoiylun ekaniga guvoh bo‗ldik. Ruknlar soni, shuningdek, bir 
baytda to‗rtta ham bo‗lishi mumkin. Bu murabba’ (to‘rtlik) deyiladi. Ruknlar sonini bilish 
bayt vaznini nomlashda muhim o‗rin tutadi. Shuningdek, biz shu o‗rinda ruknlarning bayt 
tarkibida qay holatda kelishini ham bilishimiz zarur. Chunki bu ham bayt vaznini 
aniqlashda va nomlashda juda muhim.
Yuqorida Lutfiyning: 
Ayoqingg‘a tushar har lahza gisu, 

---

48 
Masldurkim: «Charog‘ tubi qorong‘u», –
baytini tahlil qilganimizda uchinchi rukn to‗liq mafoiylun (V – – – qisqa, cho‗ziq, 
cho‗ziq, cho‗ziq) emas, balki V – – (qisqa, cho‗ziq, cho‗ziq) shaklda ekanligiga guvoh 
bo‗ldik. Oxirgi hijo tashlab yuborilganligi uchun bu holatni mahzuf (oxiri tashlangan) 
deb ataymiz. Manzarani umumlashtirib quyidigicha xulosa qilish mumkin:
1) 
ruknlar hazaj bahriga tegishli;
2) 
ularning baytdagi soni oltita (musaddas); 
3) 
hazajning rukni mafoiylun deb nomlanadi; 
4) 
oxirgi hijo tashlab yuborilgan (mahzuf).
Endi bayt vaznining nomi quyidagicha ekanligini ko‗rishimiz mumkin: hazaji