Dilnavoz Yusupova

Eslatma!
Kirill alifbosidagi ayirish (ъ), lotin alifbosidagi tutuq (‗) belgisi arab alifbosida «ayn» 
(
ﻉ
) undosh tovushini ifodalagani uchun o‗zbek tilida bu belgi bilan yakunlanuvchi – 
tugovchi bo‗g‗inlar (lotin alifbosida yoziladigan as‘hob (ashob), mus‘haf (mushaf) 
so‗zlaridagi belgi bundan mustasno) cho‗ziq hijo hisoblanadi.
Masalan:

---

42 
ma‘ 
no 
ta‘ 
lim 
a‘ 
lo 
– 
–
–
2. 
Qisqa hijo matnda «V» belgisi bilan ifodalanadi. Bunday hijo doim ochiq 
bo‗g‗inga asoslanadi. Faqat mazkur hijoni ifodalovchi ochiq hijo yuqoridagi holatdan farq 
qilib, qisqa unli bilan yakunlanishi kerak. Demak, bu o‗rinda endi «o» unlisining kelish 
ehtimoli kamroq (10 foizga yaqin hollarda). Ba‘zi so‗zlardagina, xususan, «bo-shim», «to-
pib», «so-tib» kabi so‗zlarda «o» unlisi qisqa talaffuz qilinganligi uchun qisqa hijo 
hisoblanadi: 
bo 
shim 
to 
pib 
so 
tib 
V 
V 
V 
Qolgan unlilar esa ko‗pincha so‗zning boshi hamda o‗rtasida keladi va hech qachon 
urg‗u olmaydi. Masalan: 
ki 
tob 
ja 
hon 
mu 
him 
V
V 
V 
ko‗ 
rik 
kel 
ma 
di 
V 
V 
3. 
O‘ta cho‘ziq hijo matnda «– V» belgisi bilan ifodalanadi. Misra oxirida esa 
«~» belgisi qo‗llaniladi. Chunki misra qisqa hijo bilan yakunlanmaydi.
Ma‘lumki, aruzda cho‗ziq hijo bir to‗liq bo‗g‗in hisoblansa, qisqa hijo yarim 
bo‗g‗inga teng sanaladi. Shuni nazarda tutgan holda o‗ta cho‗ziq hijoni bir yarim hijo 
deyish mumkin. Bu hijo ikki turli bo‗ladi: 
a) qator undosh bilan tugagan yopiq bo‘g‘in. Bunda bir bo‗g‗inda ikki turli 
undoshning ketma-ket kelishi nazarda tutiladi. Masalan, qadr, mehr, charx, aql kabi 
so‗zlar qator undoshli so‗zlar hisoblanadi. Bu hodisa o‗zbek tiliga xos bo‗lmay, arab va 

---

43 
fors tillaridan kirgan o‗zlashma so‗zlarda uchraydi. Shuning uchun talaffuzda biz birinchi 
undoshdan so‗ng qisqa «i» unlisini qo‗shib aytamiz: qad(i)r, meh(i)r... kabi. Aslida, qisqa 
«i» unlisi ikkinchi undoshdan so‗ng talaffuz qilinishi kerak. Chunki mazkur so‗zlarni 
urg‗u asosida talaffuz qilsak, ular tarkibidagi unlini cho‗ziq aytishimiz hisobiga 
bo‗g‗inning oxirida qisqa «i» unlisi orttiriladi, ya‘ni: 
Méhr(i), qádr(i), chárx(i) va h.k.
Eslatma! 
Bunda orttirilayotgan «i» tovushi odatiy talaffuzdagi «i»dan ham qisqa, bilinar-
bilinmas talaffuz etiladi.
Natijada ushbu bo‗g‗inlarga ikki belgi qo‗yiladi: 
meh 
r(i) 
qad 
r(i) 
char 
x(i) 
–
V 
–
V 
–
V