Dilnavoz Yusupova

... Mard yigitning yori talash bo‘lami,
Er yigitning yorin qalmoq olami?
Aka, aytgan so‘zim og‘ir olmagin,
Narmoda ishini bunda qilmagin...
Yilqichi qul Qultoyning oldiga jo‗natadi. Boybo‗rining topshirig‗i bilan Qultoy 
dastlab Boychiborni Alpomishga berishni istamaydi, lekin Alpomish va singlisining 
talabidan so‗ng, nihoyat, Boychiborni unga beradi.
Yaqinlari bilan xo‗shlashib yurtidan chiqqan Alpomishga Shohimardon qirq 
chiltonlar hamisha homiylik qiladi. Chiltonlar qalmoqqa borishning birinchi kechasida 
charchab uxlab yotgan Alpomish ruhini Barchinniki bilan uchrashtiradilar. Alpomish, 
Qorajon va Barchinga tushlari vositasida kelajak taqdirlari bildiriladi. Tushida 
Alpomishning Barchin bilan turmush qurishi ma‘lum bo‗ladi.
To‗qson alp Alpomishning Qalmoq yurtiga kelayotganini eshitib galma-galdan 
Murodtepa degan joyda uni kutib navbatchilikka turishadi. Navbat Qorajonga kelganida 
Alpomish paydo bo‗ladi. Qorajon ham Alpomishni tushida ko‗rgan, tushda ularning 
ikkovi aka-uka tutingan va Qorajon musulmonlikni qabul qilgan edi. Qorajon 
Alpomishning oti Boychiborda Barchinga sovchi bo‗lib boradi. Barchin Alpomish kelgan 

---

36 
bo‗lsa ham, va‘damni buzmayman deydi va hammani yig‗ib o‗zining 4 shartini e‘lon 
qiladi: 
1. Boboxondan poyga qilib o‘zdirsa,
Oti ildam boyvachchaga tegaman.
 
2. Yoy tortishsa, yoyi sinmay qolganga, 
 Men tegaman shu yoyandoz polvonga.
 
3. Ming qadamdan tanga pulni urganga, 
 
Men tegaman shul kirag‘ay merganga.
 
 
4. Kurash qilib to‘qson alpni yiqqanga,
Men tegaman nor bilakli polvonga.
 
Barchin bu shartlarni qo‗yar ekan, albatta, Alpomishning g‗olib chiqishiga to‗la 
ishonadi. Poygada qalmoq yurtidan 499 ot qatnashadi, Boychibor bilan 500 ot bo‗ladi. 
Ko‗kaldoshning oti Ko‗kdo‗nan Boychiborni ko‗rib yemdan qoladi.
Shunda Ko‗kaldosh Ko‗sa sinchidan Boychiborning qanday ot ekanligini so‗raydi. 
Sinchi poygada birorta ot unga teng kelmasligini aytadi. Ko‗kaldosh alpning jahli chiqib 
sinchining ko‗zlarini o‗yib oladi.
Hamma tayyorgarliklar tugab, Barchinning barcha talabgorlari Boboxon tog‗iga 
birinchi shart – poyga uchun yig‗iladilar. Poygada Alpomishning nomidan Qorajon 
qatnashadi. Ko‗kaldosh boshliq qalmoqlar Boychiborning ildamligi va poygada yutishi 
aniqligini bilib nomardlik yo‗liga kiradilar. Kimsasiz tog‗da Qorajonni bog‗lab tashlab, 
otning tuyog‗iga mix qoqishadi. Qorajon Allohdan madad so‗rab, avliyolarni shafe 
keltiradi. Alpomishning piri Rajabxo‗ja eshon arqonlarni yechib tashlaydi, Qorajon kim 
yechganini sezmay ham qoladi. Boychibor tilga kirib Qorajonga qamchini ayamay urish 
kerakligini uqtiradi. Qorajon uning aytganini qiladi. Boychibor Qorajon bilan birga 
poygachilarning oxirgi oti ketayotgan yerga borib tushadi. Keyinchalik Boychibor 

---

37 
bittama-bitta otlardan o‗zib marraga yaqinlashadi. Oxirgi ot Ko‗kdo‗nan edi. Bu ot 
boshqalaridan anchagina oldinda edi. Poyganing oxirgi masofasida Ko‗kdo‗nan bilan 
Boychibor musobaqalashadi. Ko‗kaldosh Qorajonni yiqitishga harakat qiladi, ammo bu 
niyatiga yetolmaydi. «Bularning kelar muddatidan o‗tdi», – deb Alpomish bir baland 
tepaning ustiga chiqib, durbinini olib yo‗lga qaraydi va ikki otning yo‗l talashib 
kelayotganini ko‗radi. Birini durbini bilan taniydi: Ko‗kdo‗nan. Boychibor esa tuyog‗idagi 
mixlar ozor bergan, oppoq ko‗pikka botgan, tuyog‗idan chiqqan to‗zon bilan to‗riqday 
bo‗lib ko‗rinadi. Boychiborni tanimay: «Ham otimdan, ham yurtimdan ayrildim», – deb 
behush bo‗lib yiqiladi. Barchin kelib, Alpomishning holini, yiqilganini ko‗rib, boshini 
tizzasiga olib, Boychiborni taniydi va unga iltimos qilib tezroq yugurishni so‗raydi: 
Qurru-yo qur, hayt-a, to‘ramning oti! 
Oq to‘shim – yayloving, sochim – shipirtki.
Barchinning iltimosini Boychibor eshitadi va yanada tezroq yugurishga harakat qilib 
poygani yutib chiqadi. Barchinoy tishlari bilan Boychiborning tuyog‗idagi gulmixlarni 
sug‗urib tashlaydi.
Shartlarning keyingilari Oyna ko‗li yoqasida Chilbir cho‗lida davom etadi. Yoy 
tortish, ming qadamdan tanga pulni urish musobaqalarida ham Alpomish g‗olib chiqadi. 
Nihoyat, gal kurashga keladi. Alplar bilan avval Qorajon kurashadi va ularning hammasini 
yengadi. Ammo navbat Ko‗kaldoshga yetganda o‗rtaga Alpomish chiqadi. Ko‗kaldosh alp 
Alpomishga shunday deydi: «O‗zbak! Sen bunday bo‗yni yo‗g‗onlik qilma, g‗aribi 
go‗riston bo‗lib o‗lma. Hali ham qo‗ygin. Halak bo‗p kelgan yo‗lingdan qolma...» Bu 
so‗zni eshitib Alpomish Ko‗kaldoshga shunday javob qaytaradi: 
Har kim o‘z eliga bekmi, to‘rami,
O‘zi o‘lmay, kishi yorin berami?
Buncha so‘zni lof urmagin, sen qalmoq,
Kel endi, maydonda turgin, ey ahmoq.

---

38 
Qattiq bellashuv boshlanadi, ora ochiq bo‗lmaydi. Shunda Barchinoy o‗rtaga tushib 
Alpomishga Ko‗kaldosh bilan kurash tushishga o‗zi talabgor ekanligini aytadi:
Yiqmasangiz, to‘ram, navbat tilayin,
Erkak libosini o‘zim kiyayin.
... Qizlar sizni narmoda deb aytadi,
Qizlarning aytgani menga botadi.
Mardlar olishmaydi, siltab otadi…
Bu gaplardan alamga tushgan Alpomish Ko‗kaldoshni yengadi. Shartlar bajariladi va 
qirq kecha-yu qirq kunduz to‗y bo‗lib, Alpomish Barchinoyga uylanadi. To‗yda barcha 
rasm-rusumlar, ayollarning «kampir o‘ldi», «it irillar», «chach siypatar», «qo‘l ushlatar» 
kabi marosimlari ham o‗tkaziladi. Alpomish Qo‗ng‗irot elini o‗z yurtiga olib ketmoqchi 
bo‗ladi. Boysari o‗z yurtiga qaytishdan bosh tortadi. Uning o‗zi Toychaxon yurtida qoladi, 
qolganlar o‗z ona vatanlariga qaytadilar. Shu voqea bilan birinchi qism tugab, ikkinchisi 
boshlanadi.
Oradan ma‘lum muddat o‗tgach Barchin otasini sog‗inadi va Alpomishni Boysarini 
olib kelishga ko‗ndiradi. Alpomish Qaldirg‗ochning eri Bektemir va qirq yigit bilan 
Qalmoq yurtiga otlanadi. Bu yerda uni Surxayilning tuzog‗i kutayotgan edi. Makr bilan 
Surxayil hamma yigitlarni o‗ldiradi. Ammo Alpomishga qilich o‗tmaydi, u o‗tda 
yonmaydi. Shuning uchun katta zindon qazishib uni zindonga tashlashadi. Alpomish yetti 
yil zindonda yotadi.
Boychiborning yordamida yetti yildan so‗ng Alpomish zindondan ozod bo‗lib, 
Toychaxonni yengadi. Uning o‗rniga boysunlik bir Qayqubod ismli yigitni Qalmoq 
taxtiga o‗tkazadi. Unga Toychaxonning qizi Tavka oyimni olib beradi. Boysari bu safar 
ham Qo‗ng‗irotga qaytishdan bosh tortadi. Alpomish o‗z yurtiga qaytib ketadi. Bu yerda 
Ultontoz ismli bir kimsa Barchinga zo‗rlik bilan uylanayotgan edi. Alpomish Qultoy 
kiyimida to‗yga kelib, o‗zini tentaklikka solib, ro‗y berayotgan voqealarni zimdan 
o‗rganadi. To‗qayda yana ramziy musobaqa bo‗ladi. Shu musobaqada Barchin 

---

39 
Alpomishning qalmoqlar elidan qaytganini biladi. To‗y buziladi, Ultontoz o‗z maqsadiga 
yetolmay jazosini oladi.