Дипломатияси тарихидан тарихий очерклар ва лавҳалар Тошкент 2003 Академик М. М. Хайруллаев умумий таҳрири остида

(“Фирдавс ул-иқбол”, 186-а,б)
“Муҳаммад Амин тахтга чиққач, 1846 йилиёқ атроф ва акнофдаги қалъа ва баладаларнинг ҳукмронлари ким, муҳаббатномалар юбориб, якжиҳатлиқдин дам урар эрдилар, барчалариға жулуси ҳумоюннинг эъломи учун пайғом юбормоқни муносиб кўриб, ҳар бирига бир кишини таҳният- нома била юбордилар. Андоғким Шукруллаоғони Теҳронга юбо- риб, андин Истанбулға бормоқни ҳам амр этиб, шоҳға ва хали- фаға муносиб тўҳфа ва пешкашлар бериб номалар топшурдилар ва Хўқандға Отаниёзбекни таҳниятнома била юбордилар. Ул вақтда Раҳмат Халифаким, они Раҳимқулихон мағфур Бухорога элчи қилиб юбориб эрдилар, амир Насрулло анга Қобил тўқса- бони қўшиб юбориб эрдилар, алар келиб амир Насруллонинг муҳаббатномасин бердилар. Муҳаммад Аминхон Қобил тўқса- боға кўп меҳрибонлиқлар кўргузуб хони мағфурнинг вафоти ва ўзларининг жулуслари ахбори учун Бекжон маҳрамнинг биродари Муҳаммад Шарифбойни Қобил тўқсабоға қўшуб Бухороға юбордилар. Бундин бир ой ўтгандин сўнг Муҳаммад Шарифбой келди. Амир анинг ёнита хони мағфурнинг фотиҳа- хонлиғи ва Муҳаммад Аминхоннинг жулусининг муборак- бодлиги учун бир жуйбори хўжа ила Қобил тўқсобони қўшуб юбормиш эрди. Муҳаммад Аминхоннинг амри била шиғовулбек элчиларнинг олдиға чиқиб, ағроз ва икром ила келтуруб элчи- хонага тушурди”.
(Баёний, “Шажарайи Хоразмшоҳи ”, 326-а,б)
“Бу жамоа азиматининг сабаби ул эрдиким чун Муҳдммадшоҳ Қожорнинг (Эроншоҳи) куффори бешумор бирла Ҳирот устига келиб ташаддуди тамом била мухосара қилғони (1837 йил) барча атроф ва акнофда иштихор топти ва жамеъ мусулмон аҳлиға аҳли куффор жиҳодиға бақадри ҳол сайъ ва қўшиш кўргизмоқ лозим, балки фарз бўлди. Шаҳри Хивақ... қозиси Мухаммад Содиқ Эшон... ҳазрат соҳибқирон .. остонасининг мулозими саодатнишонлариға арз қилдиким: “ал- он куфр черикни мағлуб қилиб, Ҳирот мамлакатининг улуси ким, мусулмони комил ва имон нури била равшандилдурлар, мухосара қилмиш ва мужодала кўргузмиш. Ул жамоа жиҳадиға жаҳд қилмоқ ва урушига юруш кўргузмак аҳли фатво ва ажибот жумласи ва фарзиёт қабиласидин бўлғондин кўринур.
Агар бу мухлис ва дуогўй мўътақид ихлосжуйға марҳамат кўргузиб рухсат берсалар ҳам ул фарз қарзин бўйнимдин исқот қилсам ва ғазот иродасин жазм этиб, сафар машаққат ва кулфатин ўзимға айни нашот ва инбисот билсам” деб ижозат илтимосида кўп муболаға кўргиздиким ҳеч манъ муфид ва мутаассир бўлмади”.
(“Фирдавс ул-иқбол ”, 345-6)
“Чун куффори залолат шиор яъни Муҳаммад шоҳ Қожорнинг сипоҳи шарорат осори офтоби оламтоб юзидин саҳоби зулмат маоб зоил бўлгонидек Ҳирот ақли устидин кўтарилиб оворалиғ даштиға мойил ва инонтоб бўлди. Шоҳ Комрондин тавотир расми била вазири соҳибитадбир қошиға бу хабар беҳжад асар ва бу муждаи фаршод самар етишти. Бу хабар истимоидин башошати тамоми ва фарахи локалом замири садоқат таъсирифиға жойғир бўлиб таҳният гўйлик ва муборакбодлиғ русуми била ўз тарафидин киши юбормоқни ансаб ва ужиб кўриб, фазилаторо фаросат интимо Шукрулла оғони элчи қилиб ва тансуқ ва армуғон тариқасида минг калла қўй ва минг ботмон ғалла топшируб Ҳирот юборди. Элчи мазкур истеъжоли тамом била маъмур бўлғон тарафға сабо дабурдек мурур қилиб мароҳилга бепоёндин ўбур қилғондин сўнг Ҳирот қалъасиға дохил ва шоҳ Комрон суҳбатиға восил бўлиб, жаноби вазорати маобнинг таҳниятнома ва дуо саломин арзға еткурди. Чун бир неча кун йўл ранжидин осудалиқ топиб муовадат амриға муқгазо бўлди. Шоҳ Комрон анга неча турлик навозишлар била узрлар қилиб, анинг ҳамроҳлиғиға иззат нишон муалломакон Султонхон ким, Ёр Муҳаммадхон вазирнинг биродари аржуманди эрди, тайин этиб соҳибқирон жаннатмакон мулозимлариға маазират юсунида муҳаббатнома топшириб рухсат берди. Чун элчилар инсироб рухсатина ҳосил қилғондин сўнг масофати бениҳоят ва манозили билоғоят қадами суръат била қатъ қилиб, вазири муаззам хизматиға еттилар ва Ҳирот аҳлининг аҳволи ва куффор черикининг маоли кайфиятин камо ҳаққаҳу шарҳ эттилар. Вазири ҳикмат тахмир ҳам ул элчилар келгонидин сўнг мааскари саодат асардин, ким Қаровулхона мавзуъида эрди, мурожаат қилиб, оҳиста-оҳиста қатьи манозил этиб Марв вилоятининг хотиросо ва дилкушо манзилиға восил бўлди”.