Диссертация илмий раҳбар: Б. Х. Ходжаев, педагогика фанлари доктори, профессор наманган 2022 2

3.1.2-жадвал 
Бўлажак ўқитувчиларини ўқувчиларни ижтимоий тарбиялашга 
тайѐрлаш шакллари ва усулларини босқичма-босқич амалга ошириш 
 
Компонентлари 
Кутиладиган натижа 
Шакл, метод ва воситалари 
Мотивацион
Талабаларнинг ижтимоий 
тарбия вазифаларининг 
аҳамияти ва долзарблигини 
тушуниб етиши, янги ўқув 
вазифасини шахсан 
аҳамиятли, амалий жиҳатдан 
аниқ деб қабул қилиш. 
- реал ижтимий вазиятни таҳлил 
қилиш; 
- муаммоли масалалар; 
- мавзуни муаммоли таҳлил қилиш; 
- кўрсатмали вазиятлар; 
- танқидий ўз-ўзини баҳолаш 
вазияти. 
Когнитив
Ижтимоий тарбияни амалга 
оширишга талабаларнинг 
назарий жиҳатдан тайѐрлиги; 
Ўқув материални мазмунини 
бирламчи тизимли тақдим 
этиш, мавзу бўйича умумий 
йўналиш. 
- бўлажак ўқитувчининг ижтимоий 
тарбияни амалга оширишга тайѐрлиги 
стандартини тақдим этиш; 
- фараз ва ечим режаси таклифи билан 
ўқув вазифасининг мустақил ечимини 
асослаш; 
- талабаларнинг қизиқишлари, 
мотивлари, қобилиятларни 
ривожлантиришга йўналтирилган 
ҳолда ижтимоий-педагогик 
вазифаларни таклиф қилиш; 
Касбий-
фаолиятли
Ижтимоий тарбияни амалга 
оширишга технологик 
тайѐрлик; 
талабаларни ижтимоий-
педагогик фаолиятга жалб 
этиш. 
- материални фанлараро асосда 
умумлаштириш; 
- асосий билимлар ва ҳаракат 
усулларини умумлаштириш (мавзуга 
оид луғатлар, конспектлар, ҳаракатлар 
алгоритмлари, фаолият стандарт 
намуналарини тузиб чиқиш); 
- мураккаблашган ўқув, индивидуал 
амалий вазифалар. 
Касбий-шахсий
Бошланғич мактабда 
ижтимоий тарбияни амалга 
- ўзгарувчан ролли, синфда 
ишлашнинг гуруҳ шакллари; 

---

122 
оширишга шахсий 
тайѐргарлик. 
Болалар ва катталар (ота-
оналар, муассаса ходимлари) 
билан ижтимоий-педагогик 
фаолиятнинг инсонпарвар 
йўналтирилганлиги, 
фаоллик, масъулиятлилик 
- низоли вазиятларни ҳал қилиш 
(бола-бола, бола-ота-она, бола-
ўқитувчи, ота-она-ўқитувчи); 
- таҳлил қилинадиган ижтимоий 
муаммолар тавсифлари, хулосалари, 
ечимлари лойиҳаларини тузиш. 
 
Талабаларнинг ижтимоий тарбияни амалга оширишга тайѐрлашнинг 
юқори ахлоқий тарбиявий салоҳиятини таъкидлаш лозим. Машғулотда биз 
Бўлажак ўқитувчиларнинг эътиборини ижтимоий тарбиянинг қадриятлари, 
устувор йўналишлари, инсонпарварлик, масъулиятлилик ва бағрикенглик 
каби шахсий фазилатларини ривожлантиришга эътибор қаратдик. 
Ўқитувчининг коммуникатив маҳорати ўқув материалининг мазмунини 
ўзлаштириш бўйича ҳамкорлик даражасида педагогик ўзаро муносабатларни 
ташкил этиш шарти билан белгиланади. Ўз навбатида, бундай ўзаро 
муносабатни фақат ўзлаштирилаѐтган таълим мазмунини муаммоли тарзда 
лойиҳалаш ва мулоқот технологияларини полисубъектив диалогда мақсадли 
тарзда ўзлаштирилгандагина ташкил этиш мумкин. Амалий машғулотларда 
ижтимоий-педагогик компетентликнинг коммуникатив компонентини 
шакллантириш жараѐнида ана шундай машқлар ишлаб чиқилиб, талабалар 
вазиятга мос равишда, позиция ва ролларни мослашувчан равишда 
бажаришлари, ҳам мулоқот объекти ҳамда субъекти позициясидан ҳаракат 
қилишлари талаб этилди. Амалий машғулотда талабалар вазиятдаги турли 
―болалар‖ билан (синфга янги келган бола, ўртоғи билан жанжаллашган бола, 
бола машғулотларга боришдан бош тортмоқда, бола дарсларни жуда кўп 
қолдиради) индивидуал мулоқотга (жуфтликда) киришишди. Машқдан сўнг 
мулоқот самарадорлиги таҳлил қилинди: 
1. Сиз қуйидаги функцияларни бажара олдингизми: а) болани 
мулоқотга ―жалб этиш‖; б) мулоқот жараѐнида боланинг ―иштироки‖;
в) мулоқот жараѐнида болани ―қўллаш‖? 
2. Мулоқот даражаси қандай бўлди? 

---

123 
3. Вербал ва новербал мулоқотнинг қандай хусусиятлари ва 
воситаларидан фойдаландингиз? 
4. Бола билан мулоқот қанчалик тез ва самарали ўрнатилди? 
Бошқа бир машғулотда биз талабаларга мулоқот қоидаларига риоя 
қилган ҳолда машқларни бажаришни таклиф қилдик: 
- ўзингизнинг ҳозирги ҳолатингизни баҳоланг; 
- сиз мурожаат қилаѐтган одамнинг ҳолатини аниқланг; 
- ―Бола‖ ҳолатини бошқа одамда ҳис этинг, шерик ҳолатига психологик 
мослашиш усулларидан фойдаланинг; 
- ―Мен-хабар‖, ―Сиз-хабар‖ ва бошқа усуллардан фойдаланган ҳолда, 
шеригингизни ―Мен – катта кишиман‖ ҳолатига туширишга ҳаракат қилинг. 
Бўлажак ўқитувчининг ташкилий кўникмаларини ривожлантиришда 
имитацион ўйинларга катта эътибор қаратилди. Ўйин стереотип ва 
шаблонлардан халос бўлишга имкон берди, бу айниқса талабаларда 
замонавий шароитларда ижодий услубнинг таркибий қисми сифатида 
инновацияларга муносабатни ривожлантириш нуқтаи назаридан муҳимдир. 
Имитацион ўйин когнитив, фаолиятга асосланган, коммуникатив тавсифдаги 
муаммоли вазиятлар занжири сифатида қурилганлиги сабабли, у ижодий 
фаолиятнинг психологик эквиваленти бўлиб хизмат қилди ва шу билан 
бирга, бундай фаолият тажрибасини ривожлантириш. Шунингдек, ўйин 
давомида биз жамоавий фикрлаш фаолияти малака ва кўникмаларини – 
самарали ҳамкорлик қилиш, баҳслашиш ва ўз нуқтаи назарини ҳимоя қилиш, 
бошқаларни рад этиш ва баҳслашиш қобилиятларини ривожлантирдик. 
Имитацион педагогик ўйин сунъий равишда яратилган педагогик 
вазиятларда ҳақиқий жараѐн, унинг алоқалари ѐки алоҳида элементларини 
такрорлайдиган ўқитувчи ва талаба фаолиятининг моделини ўзида акс этади. 
Биз ―Ижтимоий педагогика‖ модулдан фойдаланадиган ишбилармонлик 
ўйинига ―Болалар жамоат бирлашмалари ва ташкилотлари‖ мавзусидаги 
ўйинни мисол қилиб келтириш мумкин. Ишбилармонлик ўйини – бу 
―Бошланғич таълим шароитида болалар ташкилоти фаолияти мазмунини 
лойиҳалаш‖. Қўлланма саволлари (намуна варианти): ташкилот аъзоларини 

---

124 
бирлаштирадиган нарса; ташкилот ҳаѐтининг шиори, қоидалари, қонунлари; 
ташкилот 
ва 
бошқарув 
органлари 
аъзоларининг 
ҳуқуқлари 
ва 
мажбуриятлари; ташкилот тузилмаси, ўз-ўзини бошқариш тизими, ўзини ўзи 
бошқариш органлари; уюшма ким билан ҳамкорлик қилади; амалий 
фаолиятдаги, бўш вақтни ташкил қилиш ва ўтказишда асосий қадриятли 
йўналишлар, асосий устуворликлар; катталар ва болалар ўртасидаги 
муносабатларнинг табиати. Ўйинни қўллаш талабаларнинг ижтимоий-
педагогик компетентилиги компонентларини такомиллаштиришга ѐрдам 
берди. Бу мустақиллик, ижодкорликнинг намоѐн бўлиши, муаммоларни ҳал 
қилишнинг 
ностандарт 
вариантларини 
излаш, 
танқидийлик 
каби 
фазилатларнинг намоѐн бўлишида акс этди. ―Девиант хулқ профилактикаси 
ва коррекцияси‖ мавзусини ўрганаѐтганда талабаларни ушбу масала бўйича 
тегишли билимлар билан қуроллантириш, келгуси педагогик фаолиятга 
муносабат ҳамда турли ҳаѐтий вазиятларда билим ва тажрибадан 
фойдаланиш қобилиятини шакллантиришга ҳаракат қилинди. Мисол 
тариқасида ушбу мавзу бўйича амалий машғулот ўтказиш методикасини 
кўриб чиқамиз. Семинар вазифалари сифатида мавзу бўйича янги 
билимларни ўзлаштириш, амалий вазифалар, педагогик вазиятлар ва 
муаммоларни ҳал қилиш белгилаб олинди. Олдиндан талабаларга асоциал 
хулқли болалар билан ишлашнинг ўзига хосликларини ўрганишда илғор 
тажрибага эга бўлган бошланғич синф ўқитувчиси билан учрашиш вазифаси 
берилди. 
Мазмун жиҳатидан методикада кичик мактаб ѐшидаги боланинг 
оиладаги асоциал хатти-ҳаракатлари, таълим фаолиятига муносабати ва 
боланинг тенгдошлар гуруҳи, шахслараро муносабатлар тизимидаги нуқтаи 
назарини тавсифловчи кўрсаткичлар акс эттирилган. Машғулот давомида ҳар 
бир талаба ―ўз ўқитувчиси‖ ишининг ўзига хос хусусиятлари билан 
таништирди. Лойиҳалар тақдимотида ўқитувчи оиладаги вазиятни яхшилаш 
бўйича кўрган чора-тадбирлари акс эттирилган, боланинг ўқув фаолиятига 
ижобий мотивларини шакллантириш бўйича ҳаракатлар тизими аниқланган, 
боланинг синф жамоаси билан бўлган муносабатларидаги зиддиятли 

---

125 
вазиятларни бартараф этиш учун шароитлар яратилган, шунингдек, боланинг 
кучли томонларини намоѐн қилиш учун ―муваффақиятли томонлари‖ 
аниқлаштирилди. Мазкур ўқув лойиҳаси натижасида бўлажак ўқитувчилар ўз 
эътиборларини болалардаги ижтимоий меъѐрдан оғиш сабаблари ва 
ўқитувчининг вазифаси бундай болага индивидуал-шахсий ѐндашувни 
амалга ошириш эканлигига қаратишди. Талабалар болалардаги ғайритабиий 
хатти-ҳаракатларининг сабабларини аниқладилар. Амалий машғулотда 
талабалардан педагогик муаммоларни ҳал қилиш учун гуруҳларга бўлиниш 
таклиф этилди: бир нечта талабалар томонидан тузилган асоциал хулқ-
атворли болаларнинг хусусиятларига асосланиб, ишчи гуруҳлар болаларнинг 
хатти-ҳаракатларидаги оғиш сабабларини, характер хусусиятларини ва 
педагогик коррекция йўналишларини аниқладилар. Талабаларни асоциал 
хулқ-атворли болалар билан ишлашга тайѐрлаш бўлажак ўқитувчилар 
келгуси фаолиятида юзага келиши мумкин бўлган қийинчиликларни ўрганиш 
ва прогноз қилишни ўз ичига олади. Шу мақсадда талабаларга индивидуал 
топшириқлар берилди, масалан: ўқитувчилар учун ―Асоциал хулқ-атворли 
бола билан ишлаш тамойиллари‖ бўйича методик тавсияларни ишлаб чиқиш, 
―Асоциал оиладаги ота-оналар билан учрашувни қандай ўтказиш керак?‖ 
мавзусида қўлланма тузиш, ―Асоциал хулқ-атворли боланинг ота-онаси 
билан нима ҳақида гаплашиш керак?‖ мавзусидаги суҳбат режасини тузиш ва 
бошқалар.
Талабаларни касбий фаолиятга тайѐрлашнинг муҳим таркибий қисми 
―Ижтимоий педагогика‖ модулида ўрганилаѐтган муаммолар бўйича 
мустақил ишларни ташкил этишдан иборат этиб белгиланди. Биз мустақил 
ишлашнинг турли шаклларини қўллаш ва назорат қилишга алоҳида эътибор 
қаратдик. Талабаларнинг мустақил иши учун ўқилган материалнинг матнли 
ва эркин конспектлари, тезислари, режа-конспектлари ва режалари, мантиқий 
графлар тузиш, мавзу бўйича асосий атамаларнинг луғатини тузиш, 
фойдаланилган адабиѐтларнинг библиографик рўйхатини тузиш каби 
вазифалар, болаларнинг ижтимоий ривожланиш даражасини диагностика 
қилиш учун воситаларни тўплаш, вояга етмаганларни ижтимоий ҳимоя 

---

126 
қилиш муаммолари бўйича ҳужжатлар тўпламини йиғиш ва бошқа вазифалар 
бизга ўқув модулини самарали якунлаш, аниқроғи уни янги, янада 
такомиллашган даражада такрорлаш учун асос яратишга имкон берди. 
Мустақил ишни назорат қилиш бир нечта функцияларни бажарди: 
текшириш, ўқитиш, ташкил этиш ва тарбиялаш. Назорат жараѐнида биз 
талабанинг ўқув материалини мустақил ўрганишига қўшимча туртки яратиш 
учун ўқитувчи ва талаба ўртасида ишончли муносабатларни ўрнатишга 
ҳаракат қилдик. Назорат семинарларда ва амалий машғулотларда, махсус 
ташкил этилган коллоквиумларда ва якуний назоратлар доирасида амалга 
оширилди.
―Ижтимоий педагогика‖ модули мазмунини лойиҳалаштириш ва 
амалга 
ошириш 
жараѐнида 
ижтимоий-педагогик 
компетентлик 
компонентлари, модул мазмуни ва бўлажак ўқитувчининг касбий ижтимоий-
педагогик фаолият соҳаларини ўзаро боғлиқлиги ва ўзаро бир-бирини тақозо 
қилиши аниқлаштирилди (3.1.3-жадвалга қаранг).