Диссертация илмий раҳбар ЧориевТаваккал Равшанович, филология фанлари номзоди, профессор Қарши- 2022

3.1.Афсона, пайғамбар ва асар қаҳрамонлари номи
билан боғлиқ ўхшатишлар
 
Афсоналар билан боғлиқ бўлган ўхшатишлар. Афсона сўзи форс 
тилидан олинган бўлиб, ҳикоя, нақл; уйдирма деган маъноларни билдиради. 
У халқ оғзаки ижоди жанри бўлиб, авлоддан-авлодга, оғиздан-оғизга ўтиб 
келган уйдирма, тўқимадан иборат. Баъзан диний мазмундаги ҳикоя, ривоят 
ва шу кабиларни ўз ичига олади. Алишер Навоий бадиий асарларида 
афсоналар билан боғлиқ бўлган ўхшатишларни кўп ўринларда кузатишимиз 
мумкин. Бунга мисол сифатида самандар образини келтиришимиз мумкин. 
Мумтоз адабиётимизда самандар рамзий маънода умрбоқийлик ва ишқ 
тимсолида қўлланилади. У зардуштийлик динида улуғланган афсонавий ва 
муқаддас жонивор ҳисобланади. Уни қуш ёки калтакесаксимон мавжудот 
сифатида талқин қиладилар. Эмишки, у зардуштийлар оташгоҳидаги олов 
ичида яшар, оловдан чиқса ёки олов ўчса, ҳалок бўлар экан. Шоир Носир 
Муҳаммаднинг «Анқони маҳрам қилдингиз» рисоласида айтилишича, 
«самандар гоҳ қуш, гоҳ калтакесак сингари ҳайвон деб таърифланса-да, 
унинг ўтда ёнмаслик хусусиятига кўпроқ эътибор берилади. Бу ҳақда кўплаб 
ривоятлар мавжуд. Масалан, улардан бирида айтилишича, самандарнинг 
терисидан салла тикиб, ўша давр подшоҳларидан бирига совға қилибдилар. 
Ҳар қачон кир бўлса, уни оловга солар, салла яна топ-тоза бўлиб қолар 
экан»
99
. Навоий ижоди ҳам самандар бундан мустасно эмас.
Чаман оташгаҳига оташин гулдин чу ўт солдинг,
Самандардек ул ўтдин кулга ботти булбули шайдо. [ББ, 28]
99
Носир Муҳаммад. Анқони маҳрам қилдингиз.- Тошкент. Маънавият, 2010. -Б. 44-45.
рисоласида 

---

110 
Тавсифи: «Эй, маъшуқа, сен чаман (гулзор) оташгоҳи (ўтхонаси)да 
оташин (ўтдай қизил) гулдан шундай ўт ёқдингки, оқибатда сенинг ишқингда 
шайдо бўлган самандардек ошиқ ўтда ёниб, кулга айланди». Мазкур байтда 
ўхшаган 
(айрим 
илмий 
ишларда, 
масалан, 
Н.Маҳмудовнинг 
Д.Худойберганова билан ҳаммуаллифликда чоп этган «Ўзбек тили 
ўхшатишларининг изоҳли луғати» учун муқаддима ўрнида ҳавола этган 
мақоласида ўхшатиш эталони термини билан ифодаланган
100
) булбул сўзи 
бўлиб, у кўчма, яъни ошиқ маъносида қўлланган. Ўхшатилган (юқорида қайд 
этилган мақолада ўхшатиш субъекти термини билан ифодаланган) эса 
форсий қатламга тегишли самандар сўзи бўлиб, унинг луғавий маъноси 
афсонага кўра гўё ўтдан пайдо бўлиб, ўт ичида яшайдиган жонивордир 
[НАЛ, 544]. Ушбу мисрада самандар лексемаси умрбоқийлик ва ишқ тимсоли 
маьносида келган.  
Маълумки, Симурғ (семурғ) Эрон-сўғд халқлари мифологиясида 
сеҳрли, барча нарсага қодир қуш рамзи сифатида тасвирланаб, у 
Ахурамаздага тенглаштирилади. Симурғ бургутсимон тумшуқли, катта 
қанотли, баҳайбат ва патлари ҳам сеҳрли қуш тарзида тасвирланади. Ушбу 
образ зардуштийларнинг муқаддас китоби «Авесто»да «Варағн», «Саэна 
ирғға» шаклида келтирилган. Ўзбек халқ эртакларида ҳам Симурғ 
образининг давлат қуши, бахт қуши, булбулигўё каби вариантларини 
кўришимиз мумкин. Бу вариантларда Симурғ гоҳ подшоҳларни ўзига жалб 
этадиган, бир пати ярим подшоликка тенг ноёб қуш тасвирида, гоҳ бош 
қаҳрамоннинг ҳомийси ва ҳимоячиси қиёфасида, гоҳ инсонни ўзига мафтун 
этадиган сайроқи ва гўзал қуш тимсолида келади. 
Бадиий 
адабиётда 
Симурғ 
тимсоли 
илк 
бор 
Абулқосим 
Фирдавсийнинг «Шоҳнома» асарида учрайди, десак хато бўлмайди. 
Шоирнинг бу асарида Симурғ ота-бола паҳлавонлар Зол ва Рустамнинг 
100
Маҳмудов Н., Худойберганова Д. Ўзбек тили ўхшатишларининг изоҳли луғати. –Тошкент: Маънавият, 
2013. -Б. 5-6.

---

111 
ҳомийси, нажоткор ва қўрқмас, доно ва мўъжизакор қобилиятга эга образ 
тарзида намоён бўлади. Тасаввуфга оид луғатларда Симурғ тимсолининг бир 
неча хил талқинлари келтирилган. Масалан, Теҳронда нашр этилган 
«Фарҳанги мусталаҳоти урафо» луғатида симурғга комил инсон деб таъриф 
берилган. Ёки Туркияда чоп қилинган «Тасаввуф терминлари луғати»да 
Симурғни комил инсон, ўттиз қуш, ҳудҳуд бошчилигида йўлга чиққан 
қушлар етти водийдан ўтгандан сўнгра эшитадиган подшоҳ ва Оллоҳ каби 
маъноларда талқин этилиши қайд қилинган. Бу образнинг мукаммал талқини 
тасаввуф адабиётининг етакчи вакили, шоир ва мутафаккир Фаридиддин 
Атторнинг «Мантиқ ут-тайр» асарида келтирилган. У бу образга Яратганнинг 
тимсоли вазифасини юклайди. Симурғ сўзи қушлар подшосининг номи бўлиб 
келиши билан бирга, у форс тилида ўттиз қуш сўзини ҳосил этади. «Мантиқ 
ут-тайр» асаридан беҳад таъсирланган Навоий шу асарга ўхшаш ўзининг 
«Лисон ут-тайр» достонини ёзади. У ҳам Симурғ образини ўз достонининг 
бош қаҳрамони тариқасида қолдиради. 
Аттор фикрича, ўттиз қуш (тариқат йўлидаги соликлар) риёзат чекиб 
Симурғ (Ҳақ таоло) даргоҳига этдилар ва унга айландилар. Яъни ўзликдан 
юксакликдаги илоҳий Ўзликка этдилар.Навоийнинг нуқтаи назари бўйича эса 
ўттиз қуш (тариқат йўлидаги соликлар) риёзат чекиш асносида табиатлари 
софланиб, ўзларидаги Симурғни (Оллоҳнинг зуҳурини) кашф қилдилар. 
Яъни ўзларидаги Илоҳий Ўзликни қайта кашф этдилар. Демак, Навоийнинг 
мазкур байтида Симурғ сўзи Оллоҳнинг рамзий тимсоли ва комил инсон 
сифатида талқин этилади. 
Сиймдин баҳман чаман Қофини то зол айлади,