Диссертация илмий раҳбар: И. Ж. Юлдашев, филология фанлари доктори, профессор Тошкент 2022 Мундарижа

Диверсификация – ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш, иқтисодий фойда кўриш ҳамда банкротликнинг олдини олиш мақсадида маҳсулот турларини кенгайтириш ва сотиш бозорларини қайта йўналтириш, ишлаб чиқаришнинг янги турларини ўзлаштириш. Ушбу диверсификация ишлаб чиқаришнинг диверсификацияси, деб юритилади.
Диверсификация – муайян компаниянинг бозорда синиши олдини олиш учун турли соҳаларни ўзига қамраб олиши, ишлаб чиқаришини хилма-хил товарлар билан бойитиши. “Девону луғотит турк”да қайд этилган “Туркун“¹⁸⁸ сўзи 1) қавм қабила, 2) ота-онанинг уйи тарзида изоҳланган. Ушбу лексемадан туркунлан – “ўз уйи қаторида кўрмоқ” сўзи ясалган бўлиб маъно жиҳатдан диверсификацияга мос тушади. Яъни дивесификация ўрнида туркунлаш ни қўллаш дейиш мумкинлиги шунда-ки, туркунлаш “қавм-қариндош, қабила, ёки ота онанинг уйи” маъносини берса, демак, оила боши битта, у ерда жинси, ёши, мавқеидан қатъий назар аъзолар битта ота-онадан тарқалишган ва муайян қавмга тааллуқли. Диверсификацияда ҳам битта шахс бир неча хил ишлаб чиқаришни амалга оширади, маҳсулотларининг хили турфа бўлади. Яъни бирор маҳсулот талабга жавоб бермайдиган бўлса, иккинчиси унинг ўрнини тўлдириб кетади деган қараш ҳукумронлик қилади.
Маркетинг терминлари иқтисодий соҳанинг аосий жараёнларини қамраб олади. Шунинг учун ҳам бу икки тушунча атрофидаги лексемалар умумийликка эга. Соҳа терминларни тизимлаштириш ва тартиблаштириш бўйича ҳам тилшуносликда муҳим тадқиқот ишлари олиб борилмоқда. Жумладан, 2012 йилда А.Маманазаров ва М.Маманазаровлар томонидан тузилган “Маркетинг терминлари изоҳли луғати”да соҳада қўлланадиган асосий тушунчалар ва терминлар жамланган бўлиб, уларнинг ҳар бирига атрофлича изоҳ берилган. Мазкур луғат бугунги кунда ҳам муҳим маълумотлар тақдим қилиши билан аҳамиятлидир. Аммо ўтаётган даврда соҳа терминлари таркибида яна бир қатор ўзгариш ва янгиланишлар юз бермоқдаки, бугун ушбу луғатни янада такомиллаштириш зарурати юзага келмоқда.
Маълумки, инсон онгидаги ҳар бир тасаввур, аввало, илмий турткилар асосида юзага келади. Тасаввурни эса илмий исботлаш ва талқин қилиш, албатта, чуқур билимни талаб қилади. Тарихни ўрганиш, туркий тилнинг имкониятларини кўрсатиш, она тилини асраш ва ривожлантириш, унинг имкониятларидан тўлақонли истифода этиш ўзбек тилшунослигининг асосий мақсади ҳисобланади. Иқтисодий ривожланиш билан биргаликда она тилимизнинг хавфсизлигини ҳам жиддий ўйлаш зарур. Чунки тил-миллатнинг мавжудлигини англатиб турадиган энг асосий қуроллардан биридир. Ўзбек сўз бойлигига шиддат билан кириб келаётган чет терминларни имкон қадар соф ўзбекча муқобиллари билан алмаштириш бугун кечиктириб бўлмас вазифалар қаторидан ўрин олмо0и лозим.

Боб бўйича хулосалар

Ўзбек тилшунослигида парадигматик муносабатлар кўплаб соҳалар тилини тадқиқ этишда ўрганилиб келинмоқда. Биз ҳам ушбу бобда маркетинг терминларини парадигмалар: гипер-гипонимик, гродуономик, антонимик ва синонимик нуқтаи назаридан таҳлил қилишга уриндик. Бу жиҳатдан таҳлил қилишимиз ишимизни бутунлай бошқа илмийлик тарафларини ҳам кашф этишимизга сабаб бўлди. Маркетинг соҳасига тегишли тушунчаларнинг яхлит таркиби тизимлаштирилганлиги ҳам муҳим.
Гипер-гипонимик ва градуономикларини таҳлил қилар эканмиз мавзуйимизга янада чуқурроқ кириб боравердик. Тилшунослигимизда терминларни таҳлил қилиш имкониятларининг кўплиги ўзбек тили лексикологияси бой, ранг-баранг, серқирра ва салмоқдорлигини кўрсатади.
Биз ушбу бобда қўйилган мақсадимизга маълум даражада эришдик. Яъни, ўзбек тили лексик қонуниятларининг кенг имкониятларини кўрсата олиш ва шу асосда ўзбек тилшунослигида ҳар қандай соҳа терминларининг тадқиқи амалга ошиши ва албатта, ҳар сафар янги илмийликка эриша олиши имкон қадар ўз исботини топди. Шунингдек, терминларнинг бутун-бўлак муносабатлари, даражаланиши, синонимик истеъмоли ҳамда қарама-қарши маъноларни ифода этадиган терминлар таҳлили амалга оширилди.
Тадқиқот давомида парадигматик муносабатларни ўрганишда кўпроқ бугунги кунда истеъмолда қўлланилиб турган маркетинг терминларидан фойдаланишга харакат қилинди. Чунки бизнинг илмий назаримизда макон, замон, жараён деган тушунчалар мавжуд. Айни бугунги таҳликали замонимизда рўй бераётган ҳодисотлар инсон омилига таъсир этмай қолмади.
Буюк ўзгаришлар, қайсидирки маънода, дунёнинг жудаям тез ривожланишига сабаб бўлди. Асосан, ҳар бир соҳа рақамли ҳужжатлар ва ахборот технологиялари асосида фаолият олиб бормоқда. Бозорнинг юритилиши макон ҳам замон ҳам жой ва вақт ҳам танламай қўйди.
Бугунги ривожланган замонда катта бир бозор аталмиш жой энди қўлимиздаги кичик бир механик қурилмада мужассам. Кишининг бозор томон бориши энди зарурат эмас, агар киши истаса бозор унинг уйига келади. Агар маркетинг тилида изоҳлайдиган бўлсак жудаям, катта бир макродан кичик бир микрога алмашдик, яъни шу кичик микро эндиликда катта-катта макроларни амалга оширмоқда.
Қайсидир соҳанинг терминлари таҳлил мавзусига айланса, албатта, структура керак бўлади. Чунки термин ягона бир тилда туғилиб, фақат битта қолипда яшаб ривожланмайди. Унда ўзлашган, чет терминлари муқобили бор, янгилик сатҳидан чиққан ёки янги, ёки ясалган терминлар мавжуд бўлади.
Ушбу бобда терминларни юқорида санаб ўтилган аспектларда кўриб чиқишга эришилди. Байналминал терминларни атрофлича таҳлилга тортишга ҳаракат қилинди. Чунки маркетингда деярли олтмиш фоиз (60%) терминлар инглиз тилидан, 40 % лотин тилидан 50 % рус тилидан қолганлари эса араб, форc, тожик тилларидан ўзлашган терминлар ҳисобланади.
Терминэлементлар ва аффиксларнинг ҳам маркетинг терминларининг ясалишида жуда катта аҳамияти бор. Микро-, макро-, гео-, -нома, -ма, -чи, -ли, -ликчилик, -дор, -бор, -лаштириш шулар жумласидандир.
Ўзбек маркетинг терминларини тартибга солиш масаласида, кириб келган чет терминларнинг туркийда агар мавжуд бўлса муқобилини топиш, муқобили бўлмаганда аффикслар ёрдамида туркийлаштириш масаласида мисоллар асосида таклифлар бериб ўтилди. Бугунги кунимизнинг бир бўлагига айланган supermarket, gippermarket, minimarket, market каби терминларнинг эътимологиясига имкон қадар эътибор берилди.

УМУМИЙ ХУЛОСА

ХУЛОСА
Ўзбек тили маркетинг терминологиясини тадқиқ этиш жараёнидаги кузатиш ва таҳлиллар асосида қуйидаги хулосалар юзага келди:
1.Ҳар қандай соҳалар терминологиясини тадқиқ этишда, уларнинг ўзбек тилидаги шакилланиши ва ривожланишини ўрганишда тарихий манбалар тилини ёритувчи луғатларнинг салмоғи кам эканлиги кўзга ташланди. Ўзбек тилининг узоқ ўтмишга эга ва бой эканлигини намоён этиш учун чет тиллардан сўз қабул қилишда ёки сўз ўзлаштиришда доимо ўзбек тилининг ички имкониятларидан фойдаланишимиз мақсадга мувофиқ бўлади.
2.Ўзбек маркетинг терминологиясидаги ўтмишда истеъмолда бўлган, ижтимоий ва сиёсий жараёнлар таъсири натижасида бугунги кунда тарихий ва архаик қатламга мансуб терминларни соф туркий ва ўзлашган қатламга мансублик нуқтаи назаридан таснифлаш мумкин. Соҳанинг пайдо бўлиши ва ривожланиши қайси давлат билан боғлиқ бўлса, ўша давлатнинг тили ва номлари бирламчи мавқени эгаллайди. Юртимизда иқтисодиётнинг янги тармоқлари ривожлана бошлагач, ўзбек маркетинг терминологик тизими ҳам амалий ҳам назарий жиҳатдан ривожланди. Ўзбек тилида 2000 йилдан кейин расмий ва жонли услубида ҳам маркетинг терминлари фаоллашди.
3.Ўзбек тилида маркетинг терминологик майдонининг шаклланиш даврини мамлакатда маркетингга нисбатан ижтимоий фикрлар ва иқтисодий қарашлари нуқтаи назаридан ҳам белгилаш мумкин.
4. Бугунги кунда чет тиллардан ўзлашган маркетингга оид терминларининг ўзбек тилидаги муқобиллари тарихий манбаларда мавжуд ва шу манбаларни бугунги кунда муқобил термин сифатида фойдаланиш мумкин.
5. Ўзбек маркетинг терминларининг ички имкониятлар асосида бойиши асоссан, сўз ясалишининг аффикцатция ва синтактик усуллари ҳисобига тўғри келади.
6. Ўзбек тили маркетинг терминларининг энг катта қисми бир таркибли ва икки таркибли маркетинг терминлари ташкил этди. Уч, тўрт ва ундан ортиқ таркибли терминлар ҳам мавжуд бўлиб, маркетинг терминларни қўллашни қулайлаштириш (таржимада ҳам мураккабликни олидини олиш учун) бир ёки икки таркибли шаклларини ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқ.
7.Қутидор термини эътимологик жиҳатдан таҳлил қилинганда тарихий шакилларда “қутичи”, кейингида, жараёнлар таъсирида “қутидор” шакли мавжудлиги ўрганилди. Ушбу терминнинг вазифавий шакли бугунги кунда “Халқаро пул ўтказмалари”га тарзида қўлланилмоқда ва бу билан маркетинг жараёнларининг ривожланиши, Европадан ҳам аввал Ўрта осиёда мавжуд бўлганлигини кўрсатади ҳамда айнан қутидор терминига ҳам унинг вазифасини бажарадиган бошқа неологизмга ҳам эҳтиёж мавжуд эмас.
8.Фукционал-семантик хусусиятларга кўра ўзбек маркетинг терминлари “маркетинг соҳасида фаолият юритувчи шахс номлари”, “маркетингда қўлланувчи хужжатлар номлари”, “маркетингда кечадиган ҳолат ва жараён номлари”, “маркетингда нарса-буюм номлари”, “маркетингга хос психологик терминлар” каби мавзувий гуруҳларга бўлинади.
9.Ўзбек маркетинг терминлари парадигматик муносабатларда таҳлил қилиб, ўрганилганда бутун иқтисодиёт соҳасидаги ёндош соҳалар терминларини алоҳидалаш зарурати мавжуд ва буни махсус изоҳли луғатлар яратиш билан ҳам ҳал қилиш мумкин.
10.Чет тилларидан ўзбек тилига кириб келган маркетингга оид терминларнинг барчасини ҳам бирдек туркий (ўзбекча) муқобиллари ишлаб чиқиш шарт эмас, чунки халқаро қўлланилиши доираси кенг бўлган, барча тил вакиллари бирдек тушунадиган термин ва терминэлементларини ўша ҳолича қабул қилиш ҳамда қўллаш энг мақбул вариант ҳисобланади.