Диссертация илмий раҳбар: Ш. И. Шокиров Филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) Тошкент 2022 йил мундарижа

V. “Қулоқ” семантик майдонини сифатдош билан ифодаланиши. Сифатдош to ear феъл шаклига –ed ёки -ing қўшимчаларини қўшиш орқали ясалади.
Юқорида санаб ўтилган лексемалар морфологик таркиби ва тузилишига кўра қуйидаги каби моделларга эга бўлишлари мумкин:

1. 
   N ёки V (содда тузилишга эга бир ўзакли сўзлар); ear, to ear.
   
2. 
   N+N=N (қўшма икки ўзакли сўзлар); earwig, eardrum, earphones, мearpiece.
   
3. 
   N+suffix=N (от ясовчи суффиксли ясама сўз); earful.
   
4. 
   Adj+N=WC (сифат ва отдан иборат сўз бирикма); virgin ear,violet ear.
   
5. 
   N+Adj=N (от ва сифатли ясама сўз); eared,earlike.
   
6. 
   N+V+suffix=Adj (бир от, бир феъл ва сифат ясовчи суффиксли сўз); ear-splitting.
   
7. 
   N+V=N(отвафеълли ясама сўз); ear*age, earbob, earbash.
   
8. 
   N+V+suffix=N (бир от, бир феъл ва от ясовчи суффиксли ясама от); earcliping, eyedropper.
   
9. 
   N+ suffix=Adj (от ясовчи суффиксли ясама сўз); earless.
   
10. 
    N+N+suffiх=N (қўшма икки ўзакли суффиксли ясама сўз); ear-banger.
    
11. 
    N+suffix+suffix=N (бир сифат ясовчи ва бир от ясовчи суффиксли ясама сўз); earlessness
    
12. 
    N+V+suffiх =WC (от ва феъл, от ясовчи суффиксли сўз бирикмаси); ear defender
    

Қўлнинг қуйидаги хусусиятларини ҳам таъкидлаш лозимдек кўринади:
“Ear” семасига эга бўлган лексемалар to play it by, to play (sth) by каби феъллар билан кўчма маънода қўлланилиб, “қулоқ” –“вазиятни ижобий хал қилиш” -иккинчи маъноси; “мусиқани ўқиб кўришдан кўра, эшитиб ижро этиш”-каби метафорик моделлар ҳосил қилади. For example; I don’t know what they’ll want when they arrive—we’ll have to play it by ear;
Бундай моделларни айрим мақол ва маталларда ҳам учратиш мумкин: Give your ears to words but do not give your words to ears, You have two ears, but you never hear words twice; – (Бир сўз икки қулоққа кифоя); (Сўзни қулоққа берманг, қулоқни сўзга беринг)– мақолида эса “қулоққа –сўзга” метафорик модели қўлланган.
Ушбу мисолларга таянган ҳолда айтиш мумкинки, инглиз тилида “ear” семасига эга бўлган сўзлар инсоннинг ички ва ташқи дунёси ўртасидаги ўзига хос чегара ролини бажараяпти.
Қулоқнинг икки хил (дуалистик) характери киши диққатини ўзига тортади. Биринчиси, инсоннинг эшитувчи, тингловчи, тинглаб тушунувчи “энг яқин ва ишончли ёрдамчи” аъзоси сифатида намоён бўлса, иккинчиси, “предметлик” ва “муқим (ўзгармас)лик”, белги (кўрсаткич) сифатида намоён бўлади.
Инсон бир томондан қулоғи билан эшитиб, фикрлаб, тушуниб, ўз ҳаётидаги ўрнига эга бўлса, иккинчи бир ҳолатига қараб унинг ҳаёт тарзини, қандай тажрибалар эгаси бўлганлигини тушуниш мумкин.
Инсон бошидан кечираётган ҳурмат, ёвузлик, бахт, саодат, қизиқувчанлик, самимийлик, олижаноблик каби кўплаб туйғу элементларини ифодалашда қулоқнинг роли каттадир. М.:“I bumped into your ex-wife last night, I thought I could feel my ears burning”. [10]; “You need a good ear to master the piano”[9]; “Everything you say to him goes in one ear and out the other” [9].
Метафорик моделлар билан бир қаторда инглиз тилида “қулоқ – инсон (танаси)“ типидаги метонимик моделларда ҳам қўлланилади. “кимнидир нима дейишини қизиқиш билан кутиб туриш- to be all ears; М.:“Do you know what he said?” “Go on-I*m all ears”. “Tom doesn't do that, it's not good for all ears.”[10].
“Ear-қулоқ” сўзи танҳо ҳолатда ва сўз бирикмалари, фразеологик бирикмалар таркибида турли, тўғри ва кўчма маъноларни ифода этиб келиши мумкин. Таҳлиллар уларнинг бир қисми таржима тилида мос эквивалентларга эга бўлса, баъзилари мос бирликларга эга эмаслигини кўрсатди. Масалан: earache(n)-қулоқ оғриғи, earage(n)-қулоқ(бошни тепасида жойлашган), ear bunger(n)-суҳбат(нуфузли одам билан), earbash(v)-маъруза, earbob(n)-эшитиш, ear-brisk(adj)- илгак, ear canker(n)-канкер(қулоқ қасали), earclip(n)-қисқич сирға, earcockle(n) – касаллик (қулоққа жойлашиб сапро қўзғатувчи касаллик), ear conch(n)- тиббий атама (қулоқ ичидаги), ear covert(n)-тиббий атама (қулоқ ичидаги яширин қулоқ), ear crystal(n)- сувенер (otolit), ear defender(n)-эшитиш мосламаси, eardrop(n)-дори, eardroper(n)-дори қуювчи мослама, eardrop tree(n) –тиббий атама (қулоқ томир), eardrum(n)- тиббий атама (қулоқ пардаси), ear dust(n) - тиббий атама(otoconia),eared grebe(n)-белги(Африка халқларида қулоғига тиқиб олган белгиси), ear pheasant(n)- қирғовул, eared seal(n)- денгиз мушуги, earflap(n)-иссиқ мослама, earflower(n)-муқаддас эйрфловер (тақинчоқ), earfly(n)- quloqchin, ear-ful(n)– Миш-миш, ear fungus(n)- қўзиқорин, earhead(n)-бошоқ (донни қулоғи), eahole(n)қулоқ тешиги, earjewel(n)-марварид, ва ҳоказо.
Юқорида зикр қилинган мулоҳзаларга таянган ҳолда таъкидлаш мумкинки, қулоқ инсон танасидаги фақат тингловчи, эшитувчи, организмгина эмас, балки, у ўз шакли, ҳажми ҳамда ўз ўрнига эга бўлган жисмоний объект бўлиб, у кишининг ички дунёси, ҳис-туйғуларини эшитиш орқали ифодаловчи муҳим соматизмлардан бири бўлиб, у лисоний тадқиқот учун объект сифатида хизмат қилади.
Юқоридаги фикрларга асосланган ҳолда биз “қулоқ” лексемасига хос қуйидаги маъно турларини келтирдик (2.2-расмга қаранг):



Эркин маъно


Фразеологик маъно

Номинатив маъно





“қулоқ” архимаъноси



Когнитив маъно

Хосила маъно

Боғли маъно

Тўғри маъно

Кўчма маъно