Диссертация иши бугунги кунда "Фуқаролар учун бюджет"

Назарий адабиётлар шарҳи.

Фуқароларни бюджетлаштириш Қўшма Штатлари кенг тарқалган дастур бўлиб келган. Бу анъанавий технократик бюджет жараёнларига альтернатив таклиф қилади ва фуқароларни хизматлар ва молиялаштириш бўйича қарорлар қабул қилишда қатнашиши ва жалб қилиши мумкин.
Фуқаролар учун бюджети–бюджетга доир ҳужжатнинг соддалаштирилган версиясини тайёрлаш.Унда кенг жамоатчилик бюджетни тушунишини енгиллаштириш учун норасмий (техник бўлмаган тил) қўлланилади. Ушбу ҳужжатбюджет даромадлари, унинг устуворликлари, ижтимоий аҳамиятга молик тадбирларни молиялаштириш ва эришилган мақсадлар ҳақидаги ахборотни фуқаролар учун тушунарли бўлган шаклда изоҳлар ва фикрлар билан бирга очиб беради. Фукаролар учун бюджет эълонлари Молия вазирлиги сайтида жойлаштирилиши ва рисолалар ёки кичик нашрлар шаклида тарқатилиши мумкин.
Давлат бюджет тўғрисидаги маълумотларни нима учун тушунтириб бериши керак – бу олиб борилаётган сиёсат, таклиф этилаётган устуворликлар, давлат дастурлари ва лойиҳалари англаб етилишини ва қўллаб-қувватланишини (ишонч ошишини) таъминлаш, жамоатчилик назоратини йўлга қўйиш ва коррупцияга қарши курашиш самарадорлигини ошириш, жамиятда тотувликни ва давлат хизматларидан қаноатланишни таъминлаш учун зарур.
Қарор (2018) Бюджет маълумотларининг очиқлигини ва бюджет жараёнида фуқароларнинг фаол иштирокини таъминлаш қуйидагилар устувор вазифалар сифатида белгиланган:
Ўзбекистонда 2019 йилдан бошлаб бюджет маблағларини тақсимлашда фуқаролар иштирокининг туман (шаҳар)лар бюджетлари қўшимча манбаларининг камида 10 фоизини жамоатчилик фикри асосида шакллантирилган тадбирларга йўналтиришни назарда тутадиган механизми жорий этилиши;
Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари, солиқ ва бюджет сиёсатининг асосий йўналишлари лойиҳалари, шунингдек, Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари ижроси тўғрисидаги ҳисоботлар Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасига тақдим этилишидан олдин мажбурий жамоатчилик муҳокамасига қўйилиши шартлиги;
Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари лойиҳалари ҳамда уларнинг ижроси тўғрисидаги ҳисоботлар билан бирга Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан ишлаб чиқиладиган «Фуқаролар учун бюджет» ахборот нашри жамоатчилик муҳокамаси учун эълон қилиниши;
Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб палатасининг Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари, солиқ ва бюджет сиёсатининг асосий йўналишлари лойиҳалари, шунингдек, Давлат бюджетининг ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетларининг ижроси тўғрисидаги йиллик ҳисобот юзасидан ташқи аудит ва баҳолаш натижалари бўйича хулосалари мажбурий эълон қилиниши белгиланган.
Давлат молиявий статистикасини такомиллаштириш ва бюджет шаффофлигини таъминлаш соҳасида ислоҳотларни амалга ошириш;
бюджет жараёни ва бюджет маълумотларининг шаффофлигини, хорижий инвесторлар ва бошқа манфаатдор субъектларнинг улардан фойдаланиш имкониятини, бюджет жараёнига фуқароларнинг жалб этилишини, шунингдек, «Фуқаролар учун бюджет» ахборот нашрининг эълон қилинишини таъминлаш;
Портални ахборот, услубий, техник жиҳатдан қўллаб-қувватлаш ва бошқариш.

Kim & Schachter (2013) фикрича, фуқароларни бюджетлаштириш, айниқса, қасддан ва узоқ муддатли ҳаракат қилса, ташкилотнинг қарор қабул қилиш қобилиятини ошириб, ҳокимиятларга ёрдам беради, бироқ, кам сонли тадқиқотлар, сиёсатчилар томонидан фуқаролар учун бюджетни ишлаб чиқиш қандай самара бераётганлиги ўрганиб чиқилган. Давлат бошқаруви соҳаси жамоатчилик иштироки тамойилларини қабул қилганлиги сабабли, маҳаллий ҳокимият раҳбарлари тегишли қадриятларни амалиётга жорий этишлари мумкин деб тахмин қилишлари мумкин (Zang & Yang, 2009).

Айрим тадкикотлар давлат қонун талаб қиладиган нарсалардан ташқари, жамоатчиликнинг кириб келиши учун қулай эмаслигини кўрсатади (Berner & Smith, 2004; Orosz, 2002). Бу тушунтириш сиёсатчилар ўзлари учун қарорлар қабул қилиш ваколатларини захиралашга мойил бўлганлиги ҳақидаги иддаоларга жавоб беради (Bishop & Davis, 2002; Gregory, Fischhoff, & McDaniels, 2005).
Бюджет тузишда жамоатчиликнинг кириб келиши ҳақидаги тушунчалар ҳақида маҳаллий ҳокимият сиёсатининг яратилиши жараёнларининг янада кенгроқ бўлиши билан боғланиш керак. Одатда оптималлаштириш сиёсатини аниқлаш учун "оқилона" давлат сиёсатини ишлаб чиқадиган моделлар оптимал сиёсатни аниқлаш учун фойдали, эксплуатация ва ўзаро боғлиқликни ўлчашнинг аҳамиятини таъкидлайди (Fischer, 2003; Hill & Hupe, 2002; Kingdon & Thurber, 1984)
Маҳаллий қарорлар қабул қилиш даражасида жамоатчиликнинг жалб этилиши бўйича ушбу ташаббусларга қандай қилиб ноаниқ ҳақиқат омилларини ўрганиш ва бунинг ўрнига қиёсий макро даражадаги таҳлилларга эътибор қаратишга интилишга ҳаракат қилди (Ebdon, 2000; Franklin, Ho & Ebdon, 2009; Marlowe & Portillo, 2006).
Franklin ва унинг ҳамкасблари (2009) раҳбарлар томонидан бюджетлаштиришда жамоатчиликнинг кириб келиши учун турли усулларнинг ишлатилиши ва тушган қийматини ва Ebdonнинг бюджетлаштириш ва шаҳар структурасини таҳлил қилиш ва сиёсий маданиятини (2000) ўз ичига олади. Бироқ, маҳаллий сиёсатчиларнинг фуқаролар бюджети ҳақидаги маълумотларни қандай кўришлари ва кўриб чиқиши ва қандай сабаблар билан боғлиқ бўлган тадқиқотларнинг салмоғи ҳали ҳам мавжуд.
Beierleнинг (1999 йил) ишидан фойдаланиб, турли усулларни қўллаш турли хил фойда келтириши мумкинлигини кўришимиз мумкин. Биринчидан, иштирок этиш жараёнининг сўров натижалари бўйича олинган маълумотларнинг натижалари қарорларнинг сифатини ошириб, жамоат қадриятлари ва преференцияларини аниқлади. Бундан ташқари, жамоатчилик муҳокамаси иштирокчиларни бюджет масалалари бўйича мунозарали кун тартиби орқали ўқитишга хизмат қилди ва шаҳарнинг турли хил манфаатларини бирлаштирди. Шаҳар аҳолиси томонидан кенг жамоатчиликни оммавий ахборот воситаларида ёритиш ишлари турли жамоатчилик иштироки услубларини қўллаш билан ҳамоҳанг бўлиб, шаҳарнинг фуқаролик иштирокини кенг оммалаштиришга ёрдам берди. Ҳар иккала телевизион станция ва маҳаллий газеталар шаҳарнинг ҳаракатлари ҳақида гаплашди.
Эътиборли томони, ушбу масаланинг ҳукумат қарорларига бўлган ишончни янада ошириши мумкин эди, чунки шаҳар аҳолисининг катта қисми шаҳарнинг жамоатчилик билан ишлашидан хабардор эди. Хулосага кўра, жамоат билан ишлаш жараёнининг мультимодал хусусияти якка ишлатиладиган ягона усулдан кўра кўпроқ фойда келтириши мумкин. Бундан ташқари, турли хил ижтимоий ёрдам шакллари турли афзалликларга эга эди. Илмий тельефон тадқиқотлари аҳоли ўртасида таъсир доирасини кенгайтирди ва сиёсатчиларга фуқароларнинг киритилиши илмий, ишончли ва ишончли усулларга асосланганлигини кафолатлади.
Шу билан бирга, музокаралар фуқаролар ва сиёсатчилар ўртасидаги ўзаро муносабатларни янада бойлаштириш, фуқаролар ва шаҳарлар раҳбарлари ўртасида ишончни мустаҳкамлаш имкониятлари ҳамда ахборот ва хавотирларни янада ноаниқ ва батафсил тарзда мулоқот қилиш имконини берди. Шундай қилиб, амалий нуқтаи назардан, кўп стратегияларни қўллаш орқали фуқаролик иштирокини кенгайтириш усулларини кенгайтириш ҳам фуқаролар, ҳам давлат раҳбарлари учун фойдали натижаларни ошириши мумкин. Бизнинг тажрибамиз шуни кўрсатадики, бу биз ўрганиш мавзуси бўлган шаҳарда бўлиб, кўп стратегияларни қўллаш нисбатан содда ва қулай мақсадга айланди. Фойда ва ижтимоий шерикликда катта ҳосил қўшимча вақт ва харажатларга сазовор бўлди.
Жамоатчиликнинг кириб келиши жараёнларининг тизимли равишда қўлланилиши фуқароларнинг давлат адолатлилигини англашини кучайтириши мумкин ва адолатлилик тушунчаси, ҳатто иштирок этиш жараёнида бевосита иштирок этмаган фуқаролар томонидан сиёсий қарорлар қабул қилишни янада кенгайишига олиб келиши мумкин (Herian ва бошқалар, 2012; Van, 2007).
Жаҳон мамлакатларида бюджетга доир ахборот очиқлиги даражасини бевосита ўрганишга, ахборотни тушунтириб бериш стандартларини ишлаб чиқишга, ушбу соҳада халқаро таққослашлар олиб боришга қаратилган, ҳам ҳукуматга қарашли бўлган, ҳам ҳукуматга қарашли бўлмаган халқаро ташкилотлар мавжуд. Халқаро бюджет ҳамкорлиги (International Budget Partnership, IBP) энг машҳур ташкилотлардан биридир. IBP икки йилда бир марта бюджет очиқлиги рейтингини (Open Budget Index) эълон қилади.
Эълонларнинг охиргиси 2015 йилда берилган эди ва ундан http://www.internationalbudget.org сайтида фойдаланиш мумкин. Бюджетнинг очиқлиги индекси – марказий ҳукумат бюджети очиқ-ошкоралигининг халқаро эътироф этилган кўрсаткичидир. Кўрсаткич бюджетлар очиқлигини тадқиқ этиш асосида чиқарилади, у шу ерда яшовчи мустақил тадқиқотчилар томонидан махсус сўровномани тўлдириш орқали ўтказилади. Бюджет очиқлиги даражаси 100 балли шкала бўйича баҳоланади. Сўровнома саволларининг кўпчилиги (141 та саволдан 109 таси) ҳукумат жамоатчиликка энг яхши амалиётнинг халқаро эътироф этилган стандартларига мувофиқ саккизта муҳим бюджет ҳужжатида келтирилган ахборотдан ўз вақтида фойдаланиш имкониятини бераётганлиги 33 ёки бермаётганлиги ҳақида бўлади. Қуйидагилар муҳим бюджет лойиҳалари қаторига киради:
1) Дастлабки бюджет баёноти (Pre-Budget Statement);14
2) Бюджет лойиҳаси;
3) Тасдиқланган бюджет;
4) Фуқаролар учун бюджет;
5) Йил давомидаги ҳар йиллик ёки ҳар чораклик ҳисоботлар;
6) Молия йилининг дастлабки 6 ойидаги ярим йиллик ҳисобот;
7) Молия фаолияти натижалари бўйича йиллик ҳисобот;
8) Аудиторлик ҳисоботи.
Бюджет очиқлиги индексини аниқлаш учун сўровнома жамоатчиликнинг бюджет жараёнида иштирок этиш даражасини ўрганадиган 16 та саволни ва иккита расмий назорат муассасаси, қонун чиқарувчи ҳокимият ва олий аудит органи самарадорлиги даражасини ўрганадиган 15 та саволни ўз ичига олади.
«Бюджет очиқлиги индекси» етакчилари сирасига Скандинавия мамлакатлари киради: Швеция 2015 йил рейтинги натижалари бўйича
87 балл билан иккинчи ўринни, Норвегия эса – 84 балл билан тўртинчи ўринни эгаллайди. Норвегия бюджети шуниси билан қизиқки, 2016 йилда унинг даромадларининг 13 фоизи нафть ва газ қазиб олишдан олинди, ушбу бюджет орқали эса мамлакат ялпи ички маҳсулотининг қарийб 37 фоизи қайта тақсимланади.
Бюджет махсус сайтга жойлаштирилади. Бошқа мамлакатларга таққосланганда унинг ўзига хослиги шундаки, барча параметрлар (даромадлар,харажатлар, тақчилликни молиялаштириш манбалари) нефть-газ сектори ҳисобга олиниб ва ҳисобга олинмасдан ҳисоблаб чиқилади. Норвегияда иккита давлат пенсия жамғармаси мавжуд. Улардан бирига нефть-газ саноати олган фойданинг бир қисми ўтказилади, иккинчиси ижтимоий суғурта тамойили бўйича амал қилади. Бюджетда ҳар икала жамғарма фаолиятининг молиявий натижалари тўғрисидаги ахборот мавжуд.
Буюк Британияда бюджет бўйича материаллар www.gov.uk сайтида эълон қилинади. 2017 молия йилига очиқ бюджетнинг ўзи (2017 йил 1 апрель – 2018 йил 31 март) етарлича ҳажмдаги ҳужжат бўлиб (PDF форматида
68 саҳифа), бироқ уларга ҳаволалар бериладиган айрим бўлимларни ўқиш мумкин: солиқлар, молиялаштириш, сиёсий чоралар, давлат хизматлари ва бозорлар. Олдинги йил бюджетига таққослаганда юз берган ўзгаришларгина қизиқувчилар учун "2017 йилги баҳорги бюджет. Сиз билишингиз зарур
бўлган 21 далил" моддаси бор. Мақола солиқлар ва харажатлардаги барча асосий янгиликларни, шу жумладан, пенсия тўловларидаги ўзгаришларни, ҳукумат молиялаштирувчи устуворликларини (масалан, техник мактабларга харажатларнинг жиддий равишда кўпайиши) ўз ичига олади. Шунингдек, илова қилинадиган ҳужжатлар ҳамда таҳлилий материаллар эълон қилинади. Таҳлилий материаллар ҳам жорий йил бюджетига, ҳам ижро этилган бюджетга, масалан, 2015 йил бюджет чораларининг уй хўжаликлари даромадлари тақсимланишига таъсирига тегишлидир. Бу фуқароларга
ҳукумат сиёсати натижаларини кўриш имконини беради.
Фуқаролар бюджети - "кўп шаклларни олиши мумкин, аммо уни ажралиб турадиган хусусиятларидан бири, имкони борича аҳолининг катта қисми тушунилиши учун мўлжалланган бюджет лойиҳаси" нодавлат тақдимотдир (Petrie & Shields, 2010).
Омма учун очиқ бўлган бюджетларни яратиш - бу ҳисобни тақдим етишнинг бир усули. Иккинчисида, пулнинг қандай сарфланганлигини тушунтириб берувчи молиявий ҳисоботларни чоп етишдир.
Йиллик бюджет, одатда, ҳукуматнинг сиёсатини амалга оширадиган асосий восита ҳисобланади. Бироқ йиллик бюджет одатда узоқ, мураккаб ва кўплаб батафсил ҳужжатларни қўллаб-қувватлайди. Шундай қилиб, ҳатто техник мутахассислар учун ҳам, бюджетни тушуниш қийин ва вақт талаб қиладиган вазифадир. Шу сабабли, ҳукуматлар аҳолининг бюджетни тушунишига ёрдам беришда актив бўлиши муҳимдир.
Ҳукуматнинг кўпчилиги ўз бюджетларини жамоатчиликка анча қисқа етказиб беришга ҳаракат қилишган. Фуқаролар бюджети бу вазиятни яхшилашга ёрдам бериши мумкин (Ramkumar & Shapiro, 2010).
Яқин ўтмишга қадар ҳукуматлар учун фуқароларга бюджет бўйича аниқ қўлланма ишлаб чиқишга чақирган халқаро стандартлар йўқ эди. 2006 йилдан бери ХБХнинг очиқ бюджет сўровига ҳукумат томонидан бюджетнинг сарлавҳалари нашр етилиши ва у фуқаролик бюджети эълон қилинганлиги ҳақида савол киритилди. 2007 йилги Халқаро валюта фонди (ХВФ) нинг "Молиявий шаффофлик тўғрисидаги қонун" га қайта кўриб чиқилиши учун йиллик бюджетга аниқ ва содда хулоса йўриқномасини нашр этишни талаб қилиш киритилган. Халқаро валюта жамғармаси томонидан ушбу қадам фуқароларга бюджетларининг аҳамияти ҳақида кенгайиб бораётган фикрга урғу беради (Ramkumar & Shapiro, 2010).
Очиқ бюджет сўровида фуқаролар учун бюджетнинг иккита тури аниқланади:

• 
  ижро етувчи бюджет таклифининг соддалаштирилган ҳолати;
  
• 
  қонунчилик палатаси бюджетни кўриб чиқиб, унга овоз берганидан кейин тасдиқланган бюджетнинг соддалаштирилган ҳолати.
  

Фуқаролар учун бюджетлар миллий ва маҳаллий ҳукуматлар учун яратилиши мумкин. Мисол учун, Қўшма Штатларда бюджетга масъул бўлган давлат ва федерал органлар ўз фуқароларининг кўрсатмаларини еълон қилишади. Сиерра-Леонеда миллий ҳукумат ва маҳаллий кенгашлар фуқаролар учун бюджетларни чиқариш фойдали машқ бўлиши мумкин. Petrie ва Shields (2010) таъкидлашича, ҳукуматнинг фуқаролар учун буджетнинг қуйидаги умумий мезонларини мавжуд;
Ҳукуматнинг фуқаролар бюджети учун умумий мезонлар

• 
  Фуқаролар учун бюджет сиёсий йўл емас, объектив ва техник ҳужжат бўлиши керак.
  
  • 
    Кундалик тилдан фойдаланиб, кенг жамоатчилик еҳтиёжлари билан ёзилиши керак ва у кўпроқ билишни истаганлар учун оддий кириш нуқтасини тақдим етиш учун батафсил тушунтиришлар билан боғланиши керак.
    
  • 
    Тўлиқ фойдаланиш бюджет ва аввалги икки йил учун даромад, харажатлар, бюджет қолдиғи ва давлат қарзини акс еттирадиган "Бюджетга қарашли" жадвалларида оддий ва самарали жадваллар ва диаграммалардан фойдаланиш керак; уларнинг ЯИМдаги улуши; функциялари, вазирлик, йирик дастур ёки иқтисодий турдаги харажатларни тақсимлаш; манба бўйича даромадлар; сарф-ҳаражатларни ҳукумат даражалари бўйича тақсимлаш; ва асосий ижтимоий дастурлар бўйича жон бошига сарфланган харажатлар.
    
  • 
    Ўқувчиларга бошқа ҳужжатларнинг мазмунини билиш учун керак бўлмайдиган ҳужжат бўлиши керак.
    
  • 
    У бюджетнинг мақсади ва мазмунига емас, унинг жараёнига еътибор қаратиш керак. У кенг қамровли, холисона, долзарблиги, ишончлилиги, ўзаро тушуниш қулайлиги ва ўз вақтида бўлишини ўз ичига олган бир қатор сифат стандартларига жавоб бериши керак.
    
  • 
    Давлат бюджети муҳокамасига жамоатчилик мунтазам равишда жалб етиши учун ҳукумат қонунчиликка йиллик бюджетни тақдим етиши билан бир вақтда тарқатилиши керак.
    
  • 
    Турли оммавий ахборот воситалари ёрдамида фаол ва кенг тарқалган бўлиши керак. Баъзи мамлакатларда бу қўлланманинг бир нечта тилда ишлаб чиқарилишини талаб қилади.
    

ҲВФ томонидан 2012 йилда чоп етилган Фуқаролар бюджетлари бўйича йўриқномасида таъкидланишича, фуқаро бюджети одатда қуйидаги маълумотларни ўз ичига олади (IBP CBG, 2012):
• давлат бюджетининг иқтисодий кўрсаткичлари;
• бюджет жараёни;
• давлат бюджети даромадларни йиғиш;
• давлат бюджети харажатларини ажратиш ва сарфлашда устуворликлар;
• мақсадли дастурлар бўйича сектор маълумотлари ва ахборотлари;
• бюджет терминлари ;
• фуқаролар томонидан кузатиб бориш учун контакт маълумотлари.
Фўқаролар учун бюджет лойиҳаси бўйича фуқароларнинг солиқ сифатида тўланган пулнинг қайер сарфланганлиги ва бюджет тафсилотлари ҳақида маълумотга ега бўлишни истагидаги фуқаролар кўпроқ қисмни ташкил этиши аниқ. Баъзи мамлакатлар томонидан чоп етилган фуқаро бюджети дастурларининг кўриб чиқилиши шуни кўрсатадики, бу мамлакатларда бундай амалиётлар мавжуд. Кўпинча, бу мамлакатлар сарф-харажатлар қандай сарфланганлиги ва пул сарф қилинганлиги ҳақида маълумот берувчи кўрсатмалар чоп етади.
Бундан ташқари, улар маълумотларга осонгина кириш механизмларини таклиф қилишади. Шундай қилиб, фуқароларнинг бюджетини еълон қилиш муҳим ва зарурдир. Шу билан бирга, фуқароларни бюджетлаштириш учун етарли емас. Одамлар бюджет жараёнида кўпроқ иштирок етиши учун турли хил механизмларни ишлаб чиқиш керак; бу фуқаро бюджети таъсирини яхшилайди (Şeker& Beynam, 2013)