Dissertatsiya

3.2. Badiiy gʻoya va ramz masalasi
Frans Kafkaning adabiy uslubi qorong'i, chuqur va labirintli bo'lishi bilan ajralib turardi. Yaxshi ishlab chiqilgan, aniq til bilan ta'minlangan Kafka asarida uning shaxsiy hayoti, xususan otasi bilan bo'lgan munosabati va ukalarining yoshligidan ayrilishi bilan bog'liq jihatlar mavjud edi. Kafka asarlarida voqealarning mubolagʻali va ramziy tasvirlari orqali insonning nodonlik va jaholat qarshisidagi fojiaviy ojizligi aks ettirilgan. Ularda qonun va inson, nur va zulmat mavhumlik holatida berilgan, bu holatdan qutilishning iloji topilmaydi. F.Kafkaning “Evrilish”i odamlarning bir-birlarini tushunmasliklarining fojiasidir. Odamning hashoratga evrilishi insonlarning, yana eng qadrdonlarning goʻyoki mutlaqo boshqa-boshqa mavjudotlardek bir-birlarini tushuna olmasliklarini oʻziga xos tasvirlash uchun ishlatilgan uslubdir. ³⁰
" Evrilish" bizga inson tabiati, insonlar o'zlarining insoniyligini yo'qotishi haqida haqiqatni aytadigan hikoyadir. Frans Kafka bu hikoyasida ko'plab ramzlardan foydalanadi. Kafka nemischa zararkunanda -Ungeziefer so'zini tanladi, bu jirkanch tabiatga ega hayvon degan ma'noni anglatadi. Nemislar Ikkinchi jahon urushida yahudiylarni natsistlar aynan shu maʼnoni beruvchi soʻz bilan ta'riflaganlar. Yahudiylarga xuddi Gregorga qanday munosabatda bo'lgani kabi hurmatsizlik bilan munosabatda bo'lishdi. "Evrilish"da Frans Kafka timsol sifatida zararkunanda, ovqat va otaning kiyimidan foydalanadi, shuningdek, olma va uning tarjimai holidan ramziylikni tasvirlash va hikoyaning chuqur ma'nosini ta'kidlash uchun foydalanadi. Belgilardan foydalanib, Kafka nafaqat Gregorning o'zgarishi haqida, balki undan ham ko'proq narsa bo'lgan voqeani tasvirlaydi. Butun "Evrilish" Gregorning hasharotga aylanishi haqidagi allegoriya bo'lib, u o'zini oilaviy majburiyatdan xalos qilmoqchi ekanligini anglatadi. "Bir kuni ertalab Gregor Zamza bezovta qiluvchi tushlardan uyg'onganida, u o'z to'shagida dahshatli hasharotga aylanganini ko'rdi" . U o'z o'zgarishini tush deb o'yladi, lekin tez orada bu haqiqat ekanligini angladi. Gregor oilasi uchun daromad manbai bo'lib, o'zi yoqtirmaydigan ishda ishlagan. “Men qanday mashaqqatli kasbni tanladim! Har kuni sayohat qilish” . Bu istehzoli, chunki Gregorni otasi begona kasbni tanlashga majbur qilgan. Janob Zamza xo'jayinidan qarzdor edi; sayyor sotuvchi bo'lib ishlagan, u otasining qarzini to'lagan bo'lardi. Sayyor sotuvchi sifatida ishlash Gregorni ijtimoiy va ruhiy jihatdan begonalashtirdi. Transformatsiya so'zi nafaqat...
“Jazo kaloniyasi” nomli hikoyasida Kafka “yovuzlik –ezgulik, ezgulik - yovuzlikdir” degan ziddiyatli fikrni tasvirlaydi. Yaxshilik ham, yomonlik ham jazosiz qolmaydi, deb aytamiz. Kafkaning nazarida esa dunyoning yaramas, notugal taraflarini tasvirlash bilan sanʼatkor qanchalik haqiqatni aytishda azoblansa, tamoshabin shunchalik rohatlanadi, degan falsafiy gʻoya oʻz aksini topgan. Kafka asarlarida psixologik va arxetipal idrok etilgan, ya'ni: u o'ziga xos xususiyatlarga ega personajlarni yaratishga mas'ul bo'lgan, har doim murakkab va qayg'uga botgan. Uning ishida ekzistensializmga xos xususiyatlar ham bo'lgan va uning anarxistik va sotsialistik g'oyalarini aks ettirgan. Bu hikoyada asosiy eʼtiborni jalb etadigan ramz bu apparatdir. Hikoyada apparat inson hayotining qadr-qimmatidan ko'ra hokimiyatni qo'llab-quvvatlash bilan ko'proq shug'ullanadigan adolatsiz tizimining shafqatsiz va talabchan qiynoqlarini ifodalash uchun ishlatiladigan ramziy timsoldir..
Boshqacharoq aytganda, qahramonning muhim xususiyatlarini aniqlaydigan asosiy belgilar majmui xarakter deb yuritiladi. Nazar Eshonqul hikoyalarida ham xarakterning o'ziga xos turlarini ko'rish mumkin. Nazar Eshonqul hikoyalarida inson qadr-qimmatini ulug'lash, insonparvarlik va adolatparvarlik va xalqlar do'stligi, insonlarning jamiyatda tutgan o'rni kabi g'oyalar olg'a surilgan. Nazar Eshonqul ijodida xarakterlar o'rtasidagi munosabatlar hikoyadagi asosiy muammoning yechilishida yoki bosh qahramon xarakter-xususiyati shakllanishida muhim o'rin tutadi.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, Nazar Eshonqul hikoyalarida g‘arbu sharq ifoda usullarining qorishiq sintezini kuzatamiz. Ifoda xususiyatiga ko‘ra g‘arbning ilg‘or uslubiy izlanishlar, mazmuniy xususiyatga ko‘ra o‘zbek adabiyotining hikoyachilik an’anasiga uyg‘un ravishda jozibadorlikni namoyon qiladi.
Uning, ayniqsa, barchaning e'tiborini tortgan hikoyalaridan "Shamolni tutib bo'lmaydi" va "Maymun yetaklagan odam" hikoyalari barchaga manzurligining bosh sababi- asarlarda qahramonlarning qalbi, ichki dunyosi, ruhiy olami ramz va metafora orqali betakror chizgilarda aks ettiriladi. Xuddi mana shu yo'nalish bilan u adabiyotimizning sahnasida o'z o'rnini sayqalladi. Hozir uning asarlari kitobxonlarning o'qimishli kitoblari qatoridan joy olgan. Chunki, Nazar Eshonqulning hikoyalarida qahramonlar masalasi muallif uchun bosh muammo sanaladi. Asarni esa qahramonlarsiz va ularning ruhiy olamisiz tasavvur qilib bo'lmaydi. Aynan mana shu jihat bilan uning ijodi ahamiyatga molikdir
"Ramz voqelikni badiiy aks ettirishning shartli usuli, badiiy shartlilik shakllaridan. Ramz majozdan farq qilib, mazmunva obraz qurilishi bilan bog’liq bo’ladi va ko’pma’noliligi bilan ajralib turadi. Xuddi shunday ko'pma'nolilikni Nazar Eshonqul hikoyalarida ham ko'rish mumkin".³¹
Maymun tasvirida ta’sirchan va fikr-mulohaza talab etuvchi ramz, har ikkala tasvirda ham o’rmondan chiqib kelayotgan maymun yoki kirib ketayotgan maymun ham bir xil ko’rinishda. O’rmon va chol zamon, jamiyat va muhit ramzi hamdir. Har ikkala tasvirda ham ular o’zgarmaydi. Maymun birinchi tasvirda bo’yniga tarang qilib tortilgan kishan bilan tasvirlanadi. Aslini olganda hikoyada kishan alohida ramz sanaladi. Sababi, u ikki xillikni ajratib turibdi. Birinchi tasvirda maymunni yetaklab chiqib kelayotgan yigitning qo’lida bo’lsa, ikkinchi tasvirda cholni yetaklab kirib ketayotgan maymunning qo’lida o’sha kishanning yo’q ekanligi. Agar maymunning qo’lida kishan bo’lganida edi, unda cholning umri tugayotgan emas, balki cholni jamiyat boshqarayotgan bo’lardi. Kishan tarang qilib tortilgan birinchi tasvirda yigit jamiyat va hayot uchun kurashda har qanday to’siqni yengib o’tishi mumkinligi tasvirlangan. Ikkinchi tasvirda esa kishan yo’q bo’lsa-da, chol maymun ortidan o’rmonga kirib ketishi tasvirlangan. Cholning avvalo yashashi uchun hech qanday kuchi va imkoniyatining yo’qligini bildiradi. Demak, yozuvchi kichik bir detal orqali ikki holatni bevosita bog’lab, hikoya obrazlarini ramzlar orqali tasvirlaydi. Aynan shuning uchun yozuvchi Nazar Eshonqul hikoyalarida ramzli obraz yetakchi sanaladi va deyarli hikoyalar mazmunini aynan ramzlar tashkil etadi.
"Tobut" hikoyasida esa tobut shaklidagi shahar totalitar jamiyat ramzi, telba meʼmor esa tuzumni qora ishlarini amalga oshirish vositasi sifatida foydalanigan, ezgulik deya yelib yugurganlari mohiyat inson zotiga suiqasd ekanligini anglab, qarshilik qilmoqchi boʻlganida esa telba deya jinnixonaga tiqilgan "partiyaning sadoqatli doʻstlari ramzi. Boʻlib kelgan yozuvchi telba meʼmor siymosida totalitar jamiyat xizmatkorlari taqdirini mavhum boʻyoqlarda koʻrsatib beradi. Qirilib ketayotgan xalq esa totalitar tuzum qurbonlari ramzi boʻlib kelgan.
Folkner asarlarida badiiy gʻoya va ramz nihoyatda boʻyoqdorligi bilan tahsinga sazovor. "Emili uchun atirgul" bu majoziy sarlavha: bu ayol katta fojiani boshidan kechirdi va buning uchun Folkner unga achindi. Salom sifatida u unga atirgulni uzatdi. Sarlavhadagi "atirgul" so'zi ko'p ma'nolarni anglatadi. Gulni quritilgan atirgul deb talqin qilishda atirgulni Gomer deb ko'rish mumkin. Gomerning tanasi quritilgan atirgul bo'lishi mumkin, masalan, kitob sahifalari orasiga bosilgan, Emili Gomerning tanasi singari mukammal holatda saqlangan. Gul ham maxfiylikni anglatadi. Atirgul yunon afsonalarida maxfiylik va maxfiylik sovg'asi sifatida tasvirlangan, atirgul - bu hikoyachi va Miss Emili o'rtasidagi sukunat ramzi, , uning hikoyalari uning o'limigacha sirlarini saqlaydi degan maʼnoni ifodalaydi.
Issiq ob-havo
Yozning oxiridagi jazirama zulmkor va qochib bo'lmaydi. Qahramonlar doimo terlaydilar va odamlarni aqldan ozdirish kuchiga ega bo'lgan issiqlik haqida izoh berishadi. Deyarli har bir sahnada issiqlik tinimsiz kuch bo'lib, erkaklar va ayollar pashsha kabi urib ketishga harakat qilishadi. Hatto Minni ham isitmaga tushib qoladi. Maklendon tez-tez peshonasidagi terni yengi bilan artib, tashvishli va zo'ravon energiyasini oshiradi.
Mak Lendonning to'pponchasi
Qurol Mak Lendonning zo'ravonlikka moyilligini ifodalaydi. Bu uning uchun Jeffersonning irqchi va zoʻravon jamiyatini majburlash uchun vositasidir. U quroli bilan sartaroshxonaga keladi va zo'ravonlik uchun eng kuchli salohiyatga ega bo'lgan boshqa erkaklar ustidan hukmronligini tasdiqlaydi. Mak Lendon kelguniga qadar muallif e'tiborni sartaroshlar va ustaralarga qaratadi. Avvaliga sartaroshlar suhbatda ustunlik qiladi. Sartaroshlar bo'yniga ustara ushlab turgani uchun o'tirgan erkaklar zaif. Mak Lendon kelganida, uning quroli xonadagi zo'ravonlik monopoliyasini ifodalaydi. MakLendon shuningdek, qurolni to'shagining yonida saqlaydi. Qurolni doimo qo'l ostida ushlab turish, hatto uxlayotganda ham, u zo'ravonlikka moyilligini, hatto tashnaligini ham ochib beradi.
Kishanlar Uill Mayes fuqarolar urushidan oldingi janubdagi qullikni aks ettiradi. Oq odamlar shaharchasida qora tanli bo'lish uning irqi har qanday vaqtda jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkinligini anglatadi. Afsuski, linch to'dasi kelganda aynan shunday bo'ladi. Tezda qo'liga kishan solingan Uill Mayes tom ma'noda linchdan qochish va omon qolish uchun har qanday jangovar imkoniyatni yo'qotadi.