Dissertatsiya

Uilyam Folkner. XX asr AQSh adabiyotining yirik namoyandalaridan biri - Uilyam Folkner (1897-1962). " Nurafshon avgust", "Shovqin va qahr", "Shahar", "Qoʼrgʼon", "Qishloq", "Ayiq", "Xoku turobni bulgʼovchi", "Sahro", "Oʼlim toʼshagida", "Sartoris", "Avessalom, Avessalom", "Rohibaga marsiya", "Hikoyalar majmuasi" singari jahonga mashhur asarlar muallifi. I.G'ofurov "Uosh", "Emili uchun atirgullar", "Qora musiqa", "Toʼzonli sentyabr", "Oʼt qoyuvchi", "Qorongʼi tushganda", "Alvon yaproqlar", "Karkasson" kabi hikoyalari I.Gʻofurov tomonidan oʼzbek tiliga tarjima qilingan. ¹¹“Rivoyat”, “O‘g‘rilar” romanlariga Amerikaning “Pulitser” mukofoti berilgan. 1950 yilda uning asarlari Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldi. Folkner dunyoning o‘ziga xos, betakror, eng keskin uslubli adiblaridan biri. U inson fojialarini eng yuksak gumanizm nuqtai nazaridan yorita oldi. XIX-XX asr Amerika hayoti, tarixi realliklarini, tang vaziyatlarni haqqoniy, qiziqarli tasvirlaydi. Oʼziga xos tang uslubda ijod qiladi. Uning barcha asarlari, ularning voqealari, qahramonlari oʼzaro chambarchas bogʼlanib, bir -birini toʻldirib keladi. Va yaxlit san'at diyori ongimizda jonlanadi. Realizm, naturalizm, modernizm uning asarlarida yorqin, ta'sirchan adabiy-badiiy hodisa kabi hayratomuz tarzda ifodalanadi. Agar Xemingueyning tashqi koʼrinishi, fe'l-atvori, adabiyotdagi uslubi modaga kirgan bolsa, Folkner Amerika va, jahon adabiyotiga real chuqur iz qoldirdi. Xeminguey jahon urushlari(Birinchi va Ikkinchi), turli mamlakatlar va odamlar haqida yozgan bolsa, Folkner oʼzining aksariyat asarlarida AQShning Mississipi shtatining Yoknapatof okrugini tilga oladi.
Umuman olganda, mazkur okrug AQShning agrar hududi bolib, bu yerda sanoat, ishlab chiqarish munosabatlari yetarli darajada rivojlanmagan, irqiy munosabatlarda muammolar yetarli darajada. Tabiiy rivojlanish toʼxtatilganda, xatto odamlar xotirasida ham kop narsalar yoʼq bolib ketadi, tarix afsonaga aylanadi. Bu afsona hozirga qadar yashab keladi. Adabiyot u bilan chambarchas bogliq. Bu afsona janubliklarga oʼz ma'naviy mustaqilligini saqlab qolishga yordam beradi. AQShda hozir regional adabiyot deyarli yoq, garchi Gottornni Yangi Angliyasiz, Mark Tvenni esa Yovvoyi Gʼarbsiz tasavvur qilish qiyin bolsa ham. Shuningdek, janubiy romanchilik maktabi haqida ham gapiriladi. Bu janubliklar yoqolib ketmaganliklaridan dalolat beradi. Folkner bu afsonaning mohiyatini juda aniq, yorqin boʻyoqlarda aks ettiradi.
Adibning 1924 yili nashr ettirilgan "Marmar favn" she'riy toplami muvaffaqiyat keltirmadi. 1925 yili u taniqli yozuvchi Shervud Anderson bilan tanishdi, aynan u Folknerga she'riyat bilan emas, nasr bilan shugʻullanishni, oʻzi yaxshi bilgan Janub va janubliklar haqida yozishni maslahat beradi. 1926- yili uning Askar mukofoti romani chop ettirildi. Adib urushdan qaytib kelib, tinch hayotga moslasha olmagan, jismoniy va ruhiy majruh kishilarning fojeasini tasvirlaydi. 1927-yili "Moskitlar", 1929-yili esa "Sartoris", "Shovqin va qahr" romanlari e'lon qilindi. Shundan keyin Folkner oʻzini toʻliq adabiyotga bagʻishlashga qaror qildi. Zoʻravonlik va qotillikka bagʻishlangan "Ibodatxona" (1931) romani katta shov-shuvga sabab boʻldi.
30-yillarda Folkner gotika uslubida "Oʻlim toshagida", "Sartoris", "Avessalom, Avessalom" romanlarini yozdi. 1942- yili yozuvchi oʻzining eng mashhur qissalaridan biri "Ayiq"ni chop ettirdi. 1948-yilda irqchilik muammosi bilan bogʻliq, muhim ijtimoiy romani "Xoku turob"ni yozdi. 40-50 yillarda yozuvchining Janublik zodagonlarning fojeali taqdiriga bagʻishlangan "Shahar", "Qoʻrgʻon", "Qishloq" romanlaridan iborat eng yaxshi trilogiyasi nashrdan chiqdi. 1949-yili Folkner zamonaviy roman janrini rivojlantirishdagi xizmatlari uchun Nobel mukofotiga sazovor boldi.
Folkner ijodi bilan yaqindan tanishgan odam uning qat’iy hayotiy va yozuvchilik prinsiplariga amal qilganiga amin bo'ladi. Masalan, folknerona falsafaning o'q ildizi-insonning mag'lubiyatga uchrashi va shunga qaramay olg'a intilib, oxir-oqibatda g'alaba qozonishi. U mag'lubiyat deganda aslida mavaffaqiyatni nazarda tutadi. Shu ma’noda, Folknerning tarixda faqat kitoblar qoldirishni istashi ham uning botiniy xohishidan kelib chiqadi. Chunki adib ba’zi uchrashuvlarida kitobga faqat kitob sifatida qarashini, ko'pincha uning muallifi bilan umuman qiziqmasligini aytgan.¹²
Yozuvchi Uilyam Folkner adabiy janrlar haqida soʻz yuritib: “Adabiy janrlar ichida eng ogʻiri sheʼrdan keyin hikoyachilikdir… Romanda anchayin nuqsonlar, pala-partishlik sezilmasligi mumkindir. Buning uchun kitobxon yozuvchidan ranjimaydi. Lekin muxtasarlikda sheʼrdan keyingi oʻrinda turadigan hikoyada, fahmimcha, deyarli har bir soʻz oʻz oʻrnida qoʻllanilishi kerak…”¹³ Folkner ijodining oʻziga xos va buyuk belgisi sifatida, insoniy ehtiroslar, turmushning "shovqin va qaxr"ini koʻrsatishadi. U tarixni ayniqsa Amerika tarixini yoritishni oʻziga xos uslubini qoʻllagan. Shu bilan birga odatiy voqeilikdan hammabop umuminsoniy modullarni yaratishdek yuksak mahoratga ega boʻlgan.
Folkner o‘z ijodida mehr-muhabbat va nafrat tuyg‘ulari bir-birini aslo inkor etmasligini isbotladi. Yozuvchining so‘zi, ijtimoiy kelib chiqishidan qat’i nazar, barcha qatlamlarga xos bo‘lgan illatlarga qarshi qaratildi: xoh u kibr-u havosi baland oliy tabaqa bo‘lsin, xoh savodsiz, real dunyoni tushunmaydigan sodda dehqon bo‘lsin. Irqiy ustunlik nazariyasini qoralarkan, adib irqiy ayirmachilik fojeasini ko‘rsata oldi, amaldorlarning ikkiyuzlamachiligini, diniy xurofot, mutaasiblikni fosh etdi: “Shaharda turli avliyolar nomidagi beshta cherkov bor, lekin bolakaylar qichqirib, shodon va beg‘am o‘ynaydigan, qariyalar esa o‘tirib ularning sho‘xliklarini kuzatadigan bir parcha bo‘sh yer yo‘q... Janubimiz achchiq qismatga yo‘liqqan”, deb yozadi adib. Adib Rossiyadagi oktyabr to‘ntarishini qabul qilmadi. Bir guruh amerikalik yozuvchilar delegatsiyasi tarkibida sovet ittifoqiga borishni taklif etishgandi, u bu taklifni ham rad etdi. Keyinchalik buning sababini u quyidagicha izohlaydi: “Rossiyaning ma’naviy-ruhiy o‘zanini buzgan, Tolstoy, Dostoevskiy, Chexov ideallarini butkul unutib yuborgan, o‘z xalqiga xoinlik qilgan tuzum hukmron bo‘lgan mamlakatga bormaslikni afzal ko‘rdim”. Yuqorida aytganimizdek, ­Folkner ijodi tinimsiz bahs-munozaralarga, shiddatli tortishuvlarga sabab bo‘lgan. Tanqidchilar fursatni boy bermay, uning har bir yangi asariga tanqi­diy (ijobiy fikrlar kamdan-kam uchrardi) munosabatini bildirishga oshiqishardi. Shunga qaramay, adib borgan sari AQShda ham, Yevropada ham tanila boshlaydi. ¹⁴
“Yozuvchi tug‘ma yolg‘onchi, agar inson “bastakorlik”ni bilmasa, u hech qachon yozuvchi bo‘la olmaydi”, — degan edi Folkner. Va buni qo'llab-quvvatlash uchun uning o'zi tarjimai holining ko'plab "epizodlarini" yozgan. Bunday afsonalar orasida: parvoz maktabining kursanti sifatida u samolyotni angar tomiga qo'ndi (va hatto teskari osilgan bo'lsa ham, o'sha yerda viski ichishga muvaffaq bo'ldi), Fransiya ustidan professional tarzda urib tushirildi. Moonshine ishlab chiqarish va sotish bilan mohirona shug'ullangan, boshidan og'ir jarohat olgan va shifokorlar unga kumush plastinka qo'yishga majbur bo'lgan va hokazo. Folkner yaxshi o‘qimagan. Ba'zi sinfdoshlari uni "maktabdagi eng dangasa bola ... u butunlay letargik edi va hech narsa qilmadi, faqat bo'yash va bo'yash" deb atashgan. Folknerning grammatika va imlo ballari eng yaxshi bo'lmasa-da, yumshoq qilib aytganda, u, mashhur e'tiqodga qaramasdan, ingliz tili imtihonidan o'ta olmadi. Folkner hech qachon oliy ma'lumot olmagan, garchi keyinchalik Birinchi jahon urushi faxriysi sifatida unga Missisipi universitetida o'qishga ruxsat berilgan. Folkner Kanada Qirollik havo kuchlarida uzoq vaqt xizmat qilmagan va hech qachon haqiqiy jangni ko'rmagan, lekin samolyot halokatida jiddiy jarohat olgani bilan maqtangan. Kollejdagi birinchi semestr unga ingliz tilidan D bahosini berdi, lekin u hech qachon yozuvchi bo'lish niyatidan qaytmadi. She'riyat (o'sha paytda u nasrdan ko'ra tez-tez she'r yozgan) unga qizlarni hayratda qoldirishga yordam berdi, ayniqsa yoshligidan sevgan - Estell Oldham; u keyinchalik unga uylangan va uni surunkali aldagan.
"Ba'zida menga shunday tuyuladi: kino ssenariysining yana bir eskizi yoki ssenariyning o'zi va men yozuvchi sifatida barcha sovg'amni yo'qotaman", dedi u o'z bekalaridan biriga. U shuningdek, shunday tan oldi: “Bir marta martini ichsam, o'zimni yanada muhimroq his qilaman. Ikkinchidan keyin - men dunyoning tepasidaman. Va keyin hech narsa meni ushlab turmaydi. ” Ichimlik va cheksiz ziyofatlar uning sog'lig'iga zarar etkaza boshladi va shunga mos ravishda ishi ham zarar ko'rdi. Garchi romanlarning sifati pasayib borayotgan bo'lsa-da, Folkner ikkita Pulitser mukofoti va bitta Nobel mukofotini qo'lga kiritishga muvaffaq bo'ldi. Uning Nobel mukofotini topshirish marosimidagi nutqi (ba'zilar buni chuqur mastlikda aytgan deb hisoblashadi) insoniyatga bo'lgan ishonchning dunyodagi eng yorqin ifodalaridan biri hisoblanadi. Folkner hozirda Amerika nasridagi eng jasur uslub eksperimentchilaridan biri sifatida ko'riladi. uning yozilish uslubi o'z davridan ancha oldinda edi.
"Yozuvchi sifatida o’zingizga qanday baho berasiz?" deya savol berilganda adib quyidagicha javob qaytargan: "— Agar adabiyotda Uilyam Folkner nomi bo’lmaganida yo Xeminguey yo Dostoevskiy, yoki umuman boshqa birov men yozgan asarlarni yaratardi, deb o’ylayman. Adabiyotda yozuvchi emas, yozilgan asar muhim. Masalan, musavvirning mavjudligi san’at uchun bir pul, lekin u yaratgan shedevr bebaho. Shekspir, Balzak, Gomerni olaylik, bu ijodkorlarning asarlari bir g’oyaga xizmat qilgan. Xudoning qudrati bilan ular ming yil yo ikki ming yil yashaganida bormi, noshiru adabiyot uchun boshqa yozuvchi yo shoirga ehtiyoj tug’ilmasdi."
Shuningdek yozuvchi uchun eng yaxshi muhit deya adabiyotni eʼtirof etadi "— Adabiyot. U joy va makon tanlamaydi. Bizni o’rab turgan olamning o’zi adabiyot emasmi? Ijodga tashna yozuvchi har qanday joyda ham yoza oladi. Masalan, men eng yaxshi asarimni bordelda yozganman. Atrofimdagi sodir bo’layotgan voqealar kaminaga ajoyib g’oyalar tuhfa etgan. Omonat boshpana, har qadamda ochlik va qahraton tahdidi, cho’ntagingda bir qancha hisob varaqalari, ko’ngilda esa ijod ishtiyoqi. Bundan bo’lak baxt bormi? Ijodkorning hamma narsasi bo’lsa, u yozmay qo’yadi. Mana shunday muhit yozuvchiga yozish erkinligini hadya etadi. Kunduz kunlari atrofni kuzatib, fikrlarini tiniqlashtirib olgan yozuvchi uchun saharda tinch joy va toza havo yetib ortadi. Qalam hammasidan ilhomlanib, shiddat bilan ildamlaydi. Men yozishim kerak, degan fikr bilan emas, men yozaman, deb qo’lga qalam oling".¹⁵