Дүнья-жүзилик экономикаға интeгрaциялaсыў Xaлық-aралық Вaлютa фoнды, дүнья-жүзиликбaнк

Миллийдәраматлар ҳәм өнимлердиң есабы

Тийкарғы макроэкономикалық есаплар миллий дәрамат, миллий өнимниң есаплары, төлем балансы, мәмлекеттиң финанслық статистикасы ҳәм пул-кредит базары болып есапланады.Бундай есаплар улыўмалық мақсет ушын хызмет етеди.Оларэкономикалық анализ ҳәм экономикалык сиясатқа тийисли қарарларды қабыллаў ушын тийкар болып есапланады.Экономиканың ҳәр қыйлы көз-қараслар бойынша характерлениўине қарамастан, олардың барлығы бирден-бир концепцияга тийкарланады ҳам бирден-бир системаны пайда етеди. Бул бапты үйрениўдиң мақсети – усы системаны ҳәм усы есаплар ортасындағы байланысларды үйрениўге қаратылған⁷¹.
Миллий дәраматты есаплаў принциплери, макроэкономикалық анализде тийкарғы ролди атқарады соның ушын айрықша дыққатқа ылайық болған әҳмийетли өз-ара байланыслардың еки түрин анықлаўға имкан береди. Булфундаментал өз-ара байланыслар ЯИӨ ниң улыўмалық шығынлар менен өз-ара катнасынан келип шығады.Өз-арабайланыстың биринши түри, улыўма дәраматлар ҳәм шығынлар менен күнделиклиоперациялардың сыртқы есап бетиниңсальдосы ортасындағы қатнасты, екинши түри болса аманатлар ҳәм инвестициялардың улыўма көлеми менен күнделикли операциялардың сыртқы есап бетиниң сальдосы ортасындағы катнасты сәўлелендиреди⁴. Бундай қатнас товарларҳәмхызметлерэкспортының көлеми–товарларҳәмхызметлеримпортының көлеми+ шет елден алынған таза факторлық дәрамат+ шет елден алынған таза күнделиклитрансфертлер ретинде анықланады.
Миллий есап бети менен төлембалансы ортасындағы өз-ара байланыслардың биринши комплексинУИӨ,УМДТУМД(GDP,GNIҳәмGNDI) ды анықлаўшы базалық мағлыўматлар қурайды. Төменде улыўма дәрамат ҳәм талап пенен күнделикли операциялардың есап бетиниң сальдосы ортасындавғы өз-ара байланысты көрип шығамыз.
УлыўмаишкиөнимGDP = S + I + (X – M) = A + (X – M).
УлыўмамиллийдәраматGNI = GDP + Yf = S + I + (X – M + Yf)ямасаGNI =A+(X– M +Yf).
ИйелигиндегиулыўмамиллийдәраматGNDI=GNI+TRf
демек, GNDI = S + I + (X – M + Yf + TRf) = A + (X – M + Yf +TRf)ямасаGNDI –A=X– M +Yf +TRf,
демек,GNDI–A=CABкүнделиклиоперациялардыңесапбетиниңсальдосы.
GNDI– S=S,
демек,GNDI – S =I +X– M +Yf +TRf =S.
СоныңушынS – I = X – M + Yf + TRf = CAB,булжерде A-ишкиулыўмалықталап(A=S+I)
X- товарларҳәмфакторлықемесхызметлердиңэкспорты,M- товарларҳәмфакторлықемесхызметлердиңимпорты,Yf-шетелдентазафакторлықдәрамат,
TRf- шетелдентазафакторлықтрансфертлер, C-жуўмақлаўшытутыныў,
I-инвестициялардыңулыўмакөлеми,S-улыўмамиллийаманатлардыңкөлеми.
Солайетип, САВкүнделиклиоперациялардыңесапбетиниңсальдосыТЯМДҳәмАулыўмалықталапортаындағыпарықпененбирдей,яғный:
GNDI– A=CAB.
Бундайусылтөлембалансынанализлеўдеулыўмалықталаптыңтийкарыболыпхызмететеди.Соныңушынкүнделиклиоперациялардыңесапбетиниңжетиспеўшилигимәмлекеттиң―ғәрежетлербойыншажасамайатырған‖, яғныйөндирискеқарағандакөбиректутыныпатырғанлығынбилдиреди.Демек, күнделиклиоперациялардыңесапбетиниңжетиспеўшилигиулыўмалықталаптыңдәрамтларданжоқарыекенлигинбилдиреди⁷².
Макроэкономиканыңпредмети,экономикалықагрегатлардыүйрениўболыпесапланады, себебишығынлар, дәраматларҳәмөндиристиңкөлеми, улыўмалықдәрежелерди;бәнтликкөрсеткишлери;баҳаҳәмисҳақы;сыртқысаўдаоперациялары;салықтүсимлериҳәммәмлекеттиңшығынлары;пулҳәмкредитоперацияларынанибарат¹³.
Турмыстамакроэкономикамәселенишешиўдиалдынамақсететипқояды:өзгерислердиэкономикалықагрегатларарқалытүсиндириў;экономикалықпроцесслердиңөзгериўиниңсебеплеринболжаў;экономикалықсиясаттыанықлаўшысубъектлергеҳәрқыйлыэкономикалықмақсетлергеерисиўгежәрдембериў.Миллийесаптийкарларымакроэкономикалықөзгерислерҳаққындағызәрүрахборотлардысистемаластырылғантүрдедизимгеалыўмақсетиндеислепшығылған.
БазарбаҳасындаесапланғанУИӨ,өндириўшибирлик–резидентлерхожалықҳәрекетиниңақырғынәтийжелеринхарактерлейди. Олбарлықөндириўшибирликрезидентлертәәрепиненқосылғанқунлардыңулыўмасуммасынсәўлелендиреди.Олақырғытоварҳәмхызметлердитутыныўсуммасынанимпорттоварҳәмхызметлердиңсуммасыналыптаслағанғаямасаөндириўшибирлик-резидентлертәрепиненбөлистирилгендәраматлардыңсуммасынатең.
Өндирисрезидентлериниңхожалықҳәрекетиниңнәтийжесиненалынғандәраматлары,тийкарынанрезидентортасындабөлистириледи.Соныңмененбиргедәраматлардыңбелгилибирбөлегирезидентемеслергетөлениўи, сыртқыдүнья (норезидентлер) дәраматларыныңбирбөлегирезидентлергеөтиўимүмкин.РезидентлертәрепиненалынғандәраматлардыесаплаўушынУМД, УИӨненезидентболмағанларғатийислидәраматты(жалланбажумысшыларғатөлемлерямасамүликтендәраматайырып, оғанөндириўшибирликрезидентемеслерденкелгендәраматқосылады.УИӨҳәмУМДарасындағыпарық―тазашетелдәраматыдепаталады.Бундайтөлемлерҳәмтүсимлертийкарынанинвестициялардандивидентлер,қысқаҳәмузақмүддетлизаемларбойыншатөлемлердиөзишинеалады.Мийнетдәраматларвсалыстырмалытүрдеазболады, себебишетелдеислепатырғанжумысшыбиржылданкейин, солмәмлекеттиңрезидентиесапланадыҳәмоныңдәраматы, жасапатырғанмәмлекетиниңУИӨҳәмУМӨнеқосылады.Сыртқыфакторларданпайдаланыўдантөлемлерҳәмтүсимлердиңсуммасынажерҳәмимаратлардыңижаратөлемлериҳәмавторлықҳуқуқыийелеринетөлемлеркиреди.
Трансфертлердеп, төлемлердиңсондайтүринеайтылады, оныискеасырыўшытәреп, төлемниңорнынаҳешнәрсеалмайдыҳәмқабылеткентәрептиңҳешқандайминнетлемесиболмайды. Трансфертлергешетелликлер,басқамәмлекетлердеислепатырганлардыңаманатларыныңрепатрияциясы,эмигрантлардыңсаўғалары,пулөткериўшилер,қайырхомлықшөлкемлериниңжәрдемлери, шетмәмлекетлердиңэкономикалықжәрдемретиндебергенқуралларыкиреди. Трансфертлеришкиэкономикалықөндиристиңэлементиболмағанлығысебеплиоларөндиристиңулыўмалықкөрсеткишлеринеқосылмайды.
Номиналагрегатлардепҳәрекеттегибаҳалардаөлшенетуғын,реалагрегатлардепбазисликбаҳалардаөлшенетуғынагрегатларғаайтылады.Солайетип,номиналУИӨбелгилибирдәўирдегитоварҳәмхызметлердиңҳәрекеттегибаҳалардаөлшенгенмуғдарыболыпесапланады.
Миллийесаплаўсистемасыбойынша,миллийэкономиканыңраўажланыўынанализислеўушынУИӨкөрсеткишлериненбасқажәнебирқатаркөрсеткишлерденпайдаланылады. БулкөрсеткишлергеУлыўмамиллийдәрамат(УМД)корсеткишидекиреди.БулкөрсеткишМЕСныңалдынғыкөринисиндеесапланғанУлыўмамиллийөним (УМӨ) көрсеткишимененбирдейәҳмийеткеийе.
УМД-мәмлекетрезидентлериниң, мәмлекеттегиҳәммәмлекеттиңтысқарысындажетистириўдекатнасыўданҳәммүликтеналынғанбасланғышдәраматлардыңжыйындысыболыпесапланады.
УИӨҳәмУМДкөрсеткишлериниңортасындағыпарықтытөмендегиформулабойыншакөриўимизмүмкин:
УМД=УИӨ+мәмлекетрезидентлериниңшеттеналғандәраматлары-норезидентлердиңмәмлекеттеншеткежибергендәраматлары.
УИӨҳәмУМДтыңпринципиалпарықларысоннанибарат, олардыңбириншисимәмлекетрезидентлеритәрепиненжетистирилгенақырғытоварларҳәм xызметлердиңағымынбилдирсе, екиншисиолардыңалғанбасланғышдәраматларынбилдиреди.
Тазаишкиөним(ТИӨ)ҳәмТазамиллийдәрамат(ТМД)көрсеткишлериУИӨҳәмУМДкөрсеткишлериненамортизация(тутынылғантийкарғыкапитал) суммасыныңмуғдарыбойыншапарықланады.