Dramatik tur va uning janr xususiyatlari. Reja

Intermediya(lat.intermedius-ikki narsa oralig’ida) pyesa va operalarning pardalari oralig’ida tomoshabinni zeriktirmaslik maqsadida ularni kuldirish uchun hayotdagi ayrim nuqson va kamchiliklarni siqiq tarzda hajv(fars) qilishdir.
Bugungi adabiy jarayonga kelib, intermeiyalar o’z mazmunlarini saqlagan holda, pyesa va operalardan ajralib chiqdilar va “Miniatyura teatri”ni, “Tabassum ustaxonasida” degan radio eshittiruvini tashkil qildilar.
Libretto(ital.libretto-kitobcha) – opera, operetta, musiqali drama, oratoriya, kantatalar uchun yozilgan badiiy asar matnidir. Uning syujeti ba’zan she’r, ba’zan nasr bilan yoziladi. Librettoning matni musiqa bilan uzviy bog’langandagina (so’z san’atkori va kompozitor mehnati uyg’unlashganda) to’liq ta’sir kuchiga ega bo’ladi. Libretto dramaturgiya qonun qoidalariga amal qilib yozilsa-da, uning syujeti ko’proq ariya va ansambllarning ta’sirchanlik xislatlari bilan bog’lanadi. “Bo’ron”, “Maysaraning ishi”, “Zaynab va Omon” kabi operalarning librettolari aytilagn mulohazalarga asosdir.
* * *

Biz yuqorida adabiy jarayon taraqqiyoti davomida shakllangan tur va ba’zi janrlarning qonun-qoidalarini o’rgandik. Buning nima zarurati bor? “Naqadar baland chiqsang shu qadar ko’pni ko’rasan”, degan maqolni mag’zidan kelib chiqsak, san’atkor qanchalik janr qonun-qoidalarini, texnikasini egallasa, u shu qadar yuksak asarlar yarata oladi. Chunki badiiy asarlar janrining eng zurur talabi va xususiyatlarigina uzoq davrlar va ijodiy jarayon taraqqiyoti davomida yashab qolgan, billurdek sayqallashganki, ularni mukammal bilmasdan (bor tajribalarini, saboqlarini o’rganmasdan) yuksak mahoratli san’atkor bo’lish mumkin emas. Bu haqiqatni yozuvchilar ham tasdiqlaydilar. Jumladan, o’zbek hikoyasining piri – Abdulla Qahhor “Hayot haqiqatidan badiiy to’qimaga” maqolasida yozadi: “...har bir janr o’ziga xos xususiyatlarga, uzoq yillar davomida jahondagi adabiyotchilar va o’tib ketgan yozuvchilar to’plagan maxsus priyomlar kompleksiga ega bo’ladi, buni e’tiborga olmaslik, bugungi kunda gugurtning mavjudligidan o’zini bexabarlikka solib, ikkita chaqmoq toshni bir-biriga o’rib o’t yoqishga urinishday tentaklikdir”(Ta’kidlar bizniki-H.U.),

Yoki janrlarning xususiyatlarini chuqur o’rganmasdan turib, yuzaki fikrlar yuritish noto’g’ri xulosalarga olib kelaveradi. Natijada, “Povest o’zbek adabiyotshunosligida “Qissa” deb yuritiladi”(Abdulla Ulug’ov, 63-bet), “Sharqda poema “doston” deb yuritiladi”(Erkin Xudoyberdiyev, 196-bet) kabi asossiz fikrlar haqiqatdek aytilaveradi.Demak, o’qish va o’rganishsiz, to’plangan ijodiy saboq va tajribalarni chuqur o’zlashtirishsiz – o’zida mehnatga nisbatan mehr va hurmatni tarbiyalamasdan adabiyot dargohida yangilik kashf qilish judayam qiyin. Demak, janrlarni o’rganmay turib uni tushunish, o’sha janrda yuksak asarlar yaratish ham mumkin emas. Drama — sahna uchun moslab yozilgan asar hisoblanib, uning asosiy tasvir predmeti — harakat, u obyektning plastik obrazini yaratadi, dramada subyekt — ijodkor shaxsi ham obyektga sindirib yuboriladi. Demak, dramaning boshqa turlar yaʼni lirika va epik turdan farqi uning sahna uchun moʻljallab yozilganligidir. Shunga koʻra, dramadagi harakat — sujet voqealari makon va zamonda cheklangan boʻladi. Ijro vaqtiga sigʻishi uchun asarning keskin nizolar ustiga shiddatli syujet bilan qurilishi talab qilinadi. Dramaturg asarni yozish vaqtidayoq uning ijro vaqtiga sigʻish yoki sigʻmasligi haqida qaygʻurishi muhimdir. Shunga koʻra, darmatik asarda voqealar rivoji shiddarkor kechishi zaruratga aylanadi. Bundan tashqari, darmatik asardagi sujet voqealari yuz beradigan makon ham cheklangan boʻladi va yozuvchi shuni ham hisobga olib, asarni yozishi darkor. Boz ustiga, harakat makoniy oʻzgarishlar bilan ham cheklangan, yaʼni asar voqealari koʻpi bilan toʻrt yoki besh joyda sodir boʻlishi kerak. Masalan, Choʻlponning „Yorqinoy“ dramasidagi voqealar 5 joyda: Oʻlmas botirning qoʻrgʻon boqchasi, bboshqa bir boqcha, Nishobsoy begining boqchasi, shu bekning haram uylaridan biri, Poʻlatning qarorgohi va xon saroyida kechadi. Odatda, bir parda davomida sodir boʻladigan voqealar bir joyda kechishi, sujet voqealari aynan ana shu joylar bilan bogʻliq holda roʻy berishini hisobga olsak, bu narsa dramatik asarning qurilishini belgilaydigan asosiy omillardan biri boʻlib qolishini koʻrishimiz mumkin^[1]. Dramatik janr kelib chiqishi yunon qadimiyligidan, xususan Dionis kultidan kelib chiqqan, sharob va quvonch xudosi, uning tantanalari madhiyalarni kuylash va keyinchalik mifologik sahnalarni namoyish qilishdan iborat edi.
Teatr Yunoniston fuqaroligi ta'limining asosiy qismiga aylandi va uning buyuk dramaturglari Tspis (miloddan avvalgi 550-500 yillarda), Esxil (miloddan avvalgi 526-asr 455 yillari), Sofokl (miloddan avvalgi 496-406) va Evripid (v. Miloddan avvalgi 484-406 yillar) o'zlarining diniy an'analari xarakterlari va latifalaridan ilhomlanib, bugungi kunda katta darajada saqlanib qolgan ulkan va chuqur asar yaratishga kirishdilar.
Keyinchalik, drama Rimga meros bo'lib o'tdi, uning buyuk dinshunoslari Plaut (miloddan avvalgi 254-184), Terens (miloddan avvalgi 185-159) va Seneka (miloddan avvalgi 4-miloddan avvalgi 65-yillar). Xristian O'rta asrlaridagi muhim tanaffusdan so'ng XI-XII asrlarda Evropada teatr an'analari tiklandi, unda lotin tilida yozilgan komediya va Xristian Xushxabaridan parchalar sahnalashtirildi.
Ispan tilida to'liq yozilgan birinchi asar "Auto de los Reyes Magos" bo'lib, XIII asrda yozilgan noma'lum asar bo'lib, ulardan taxminan 147 misra saqlanib qolgan.
Dramatik janr quyidagilar bilan tavsiflanadi:

• 
  Qadimgi yunonlar "drama" deb atashgan mazmunidan qat'i nazar, har qanday harakat shakli. Uning hozirgi ekvivalenti "teatr" bo'ladi. Biz ushbu atamani "dramatik", ya'ni fojia va hissiy azob-uqubat bilan tushunadigan narsalar bilan adashtirmasligimiz kerak.
  
• 
  Asosiy badiiy matnga ega bo'lsa-da, birinchi navbatda sahnalashtirish uchun mo'ljallangan, ya'ni sahnada harakat qilish. Shu sababli, dramaturgiya matnida vakillikni boshqarish uchun ko'rsatmalar va belgilar mavjud, garchi ikkinchisi pyesa rejissyori tomonidan talqin qilinishi kerak bo'lsa.
  
• 
  Bu hikoyaning bir qismi bo'lgan harakatlar majmuasini ifodalaydi, ammo rivoyatdan farqli o'laroq, uni darhol hozirgi paytda amalga oshiradi, ya'ni voqealarni tomoshabin oldida sodir qiladiva odatda har xil hikoyachilar etishmaydi.
  
• 
  Dramatik janr adabiy san'at va ijrochilik san'atini birlashtiradi, va g'arbiy an'analarning eng kuchli badiiy janrlaridan biri hisoblanadi.
  
• 
  Fojia. G'arbda ulkan an'analarga ega bo'lgan realistik janr, bu taniqli qahramonlarning qulashi haqida hikoya qilishga, ularning azob-uqubatlari bilan jamoatchilikni harakatlantirishga bag'ishlangan. Buning yaqqol misoli klassik yunon fojialari, masalan Shoh Edip Sofokl.
  
•