Дунё минтақаларида демографик ўтиш даврининг хусусиятлари

24 Eng kam rivojlangan mamlakatlar va ularning iqtisodiy ijtimoiy rivojlanishini faollashtirish imkoniyatlari
Eng kam rivojlangan davlatlar (LDC) — bu Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan roʻyxatga olingan, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning eng past koʻrsatkichlariga ega boʻlgan rivojlanayotgan davlatlar. LDC tushunchasi 1960-yillarning oxirida paydo boʻlgan va 1971-yil 18-noyabrdagi 2768-sonli (XXVI) rezolyutsiyasida LDCning birinchi guruh davlatlari roʻyxatga olingan. Agar davlat uchta mezonga javob bersa, eng kam rivojlangan davlatlar qatoriga kiradi: Kambagʻallik — uch yil davomida oʻrtacha jon boshiga toʻgʻri keladigan yalpi milliy daromad (YaMM) asosida tartibga solinadigan mezon. 2018-yil holatiga koʻra, davlat roʻyxatga kiritilishi uchun aholi jon boshiga yalpi daromadi 1025 AQSh dollaridan kam boʻlishi kerak, uni tugatish uchun esa 1230 dollardan ortiq boʻlishi kerak; Inson resurslarining zaifligi (ovqatlanish, sogʻliqni saqlash, taʼlim va kattalar savodxonligi koʻrsatkichlari asosida); Iqtisodiy zaiflik (qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishining beqarorligi, tovarlar va xizmatlar eksportining beqarorligi, noanʼanaviy faoliyatning iqtisodiy ahamiyati, tovar eksportining kontsentratsiyasi va tabiiy ofatlar tufayli koʻchirilgan aholining foiziga asoslangan). 2020-yil dekabr oyi holatiga koʻra, 46 ta davlat hali ham LDC sifatida tasniflangan, oltitasi esa 1994-2020-yillarda bu roʻyxatdan chiqqan[4]. Jahon savdo tashkiloti (JST) BMT roʻyxatini tan oladi va „JST doirasida koʻrilayotgan chora-tadbirlar kam rivojlanayotgan davlatlarning JSTning boshqa aʼzolariga eksportini koʻpaytirishiga va investitsiyalarni jalb qilishiga yordam beradi. Koʻpgina rivojlanayotgan davlatlarda bozorni qoʻllab-quvvatlovchi islohotlar tezroq oʻsishni, eksportni diversifikatsiya qilishni va koʻp tomonlama savdo tizimida yanada samarali ishtirok etishni ragʻbatlantirdi. LDC mezonlari har uch yilda bir marta BMT iqtisodiy va ijtimoiy kengashi (ECOSOC)ning Rivojlanish siyosati qoʻmitasi (CDP) tomonidan koʻrib chiqiladi. Uch yilda bir marta oʻtkazilgan koʻrib chiqishda davlatning koʻrsatkichlari ikki marta ketma-ket ushbu mezonlardan yaxshilansa, ular LDC tasnifidan chiqarilishi mumkin[6]. Birlashgan Millatlar Tashkilotining eng kam rivojlangan davlatlar, dengizga chiqish imkoniyati boʻlmagan rivojlanayotgan davlatlar va rivojlanayotgan kichik orollar boʻyicha Oliy vakillik idorasi (UN-OHRLLS) bu ishni amalga oshiradi va kam rivojlangan davlatlar uchun advokatlik xizmatlarini taqdim etadi. Eng kam rivojlangan davlatlarni tasniflashda 2020-yil dekabr holatiga koʻra 46 ta davlat ishtirok etgan. 2011-yil may oyida boʻlib oʻtgan Birlashgan Millatlar Tashkilotining LDC boʻyicha toʻrtinchi konferensiyasida delegatlar kelgusi oʻn yil ichida mavjud LDC davlatlarining kamida yarmini ijtimoiy va iqtisodiy tomondan rivojlanishga qaratilgan maqsadini maʼqulladilar. 2018-yil holatiga ko‘ra, 2024-yilda o‘n yoki undan ortiq davlat LDC safidan chiqishi kutilgan edi, bu boʻyicha Bangladesh va Jibuti 2018-yilda allaqachon barcha mezonlarga javob bergan. Hozirgi vaqtda ushbu mezonlarga javob beradigan bir davlat va LDC maqomi mezonlariga ilgari javob bergan, ammo CDP maʼlumotlarining toʻgʻriligiga shubha qilib, indeksga kiritilishdan bosh tortgan ikkita —2 mavjud: Gana (endi 1994-yildagi mezonlarga javob bermagan), Papua Yangi Gvineya (2009-yildagi mezonlarga javob bermagan) va Zimbabve. Eng kam rivojlangan davlatlarni rivojlanayotgan davlatlardan, „kam rivojlangan davlatlar“, „kamroq rivojlangan davlatlar“ yoki boshqa shunga oʻxshash atamalar bilan ajratish mumkin.„Iqtisodiy jihatdan kam rivojlangan davlat“ (LEDC) atamasi bugungi kunda ham qoʻllaniladi. Biroq, „eng kam rivojlangan davlat“ va „iqtisodiy jihatdan kam rivojlangan davlat“ (ikkalasi ham LDC deb qisqartirilishi mumkin) oʻrtasidagi chalkashliklarga yoʻl qoʻymaslik uchun hamda uni dengizga chiqish imkoni boʻlmagan rivojlanayotgan davlatlar (uni LLDC deb qisqartirish mumkin) nomi bilan adashtirmaslik uchun „rivojlanayotgan davlat“ odatda „kam rivojlangan davlat“ atamasidan ustun qoʻyiladi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining 2018-yilda oʻtkazilgan tahlili chogʻida Birlashgan Millatlar Tashkiloti LDC davlatlarini uchta mezonga javob beradigan davlatlar sifatida aniqladi, ulardan biri aholi jon boshiga yalpi milliy daromadning (YaMM) uch yillik oʻrtacha hisobi 1025 AQSh dollaridan kam boʻlganidir. Aholisi 75 milliondan ortiq davlatlar bundan mustasno hisoblanadi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining LDC boʻyicha beshta konferensiyasi boʻlib oʻtgan va ular har oʻn yilda bir marta oʻtkazilgan. Birinchi ikki konferensiya 1981- va 1991-yillarda Parijda boʻlgan, uchinchisi 2001-yilda Bryusselda boʻlgan. 2011-yil 9-13-may kunlari Turkiyaning Istanbul shahrida BMTning kam rivojlangan davlatlar boʻyicha toʻrtinchi konferensiyasi (LDC-IV) boʻlib oʻtdi. Unda BMT rahbari Pan Gi Mun hamda 50 ga yaqin bosh vazir va davlat rahbarlari ishtirok etdi. Konferensiya 2022-yilda eng kam rivojlangan davlatlarning yarmini LDC toifasidan chiqarish maqsadida oʻtkazilgan edi. 2010-yilda tuzilgan Seul taraqqiyot konsensusida boʻlgani kabi, bu davlatlarni ham ishlab chiqarish qobiliyati va jismoniy infratuzilmasini oshirishga katta eʼtibor qaratildi, biroq bir qancha NNTlar xususiy sektorga eʼtibor qaratilishidan mamnun emas edi. Quyidagi 46 ta davlat 2021-yil noyabr holatiga koʻra BMT tomonidan eng kam rivojlangan davlatlar roʻyxatiga kiritilgan: Afgʻoniston, Angola, Bangladesh, Benin, Butan, Burkina-Faso, Burundi, Kambodja, Markaziy Afrika Respublikasi, Chad, Komor orollari, Kongo Demokratik Respublikasi, Jibuti , Eritreya, Efiopiya, Gambiya, Gvineya, Gvineya-Bisau, Gaiti, Kiribati, Laos, Lesoto, Liberiya, Madagaskar, Malavi, Mali, Mavritaniya, Mozambik, Myanma, Nepal, Niger, Ruanda, San-Tome va Prinsier, Solomon orollari, Somali, Janubiy Sudan, Sudan, Sharqiy Timor, Togo, Tuvalu, Uganda, Tanzaniya, Yaman, Zambiya. Afrikaning 30 dan ko‘proq hamda Osiyo va Okeaniyaning bir nechta davlati dunyoning eng kam rivojlangan davlatlari ro‘yxatiga kiritildi. Bu haqdagi ma'lumot BMTning savdo va rivojlanish bo‘yicha konferensiyasi (YuNKTAD) hisobotida keltirilgan.YuNKTAD vakili Shantal Karpentening ta'kidlashicha, hisobotni tuzishda uchta mezon e'tiborga olinadi: aholi jon boshiga daromad (yiliga 1230 dollardan kam bo‘lsa), inson resurslari va iqtisodiyotning zaifligi. Ro‘yxatga 47 ta davlat kiritilgan. Unga asosan Afrika davlatlari, jumladan, Angola, Benin, Burkina-Faso, Burundi, MAR, Chad, Kongo Demokratik Respublikasi, Jibuti, Eritreya, Efiopiya, Gambiya, Madagaskar, Mali, Sudan, Janubiy Sudan, Uganda, Zambiya va boshqa davlatlar kirgan. Shuningdek, ro‘yxatga Okeaniyaning Kiribati, Tuvalu, Vanuatu, Solomon orollari kabi orol davlatlari, Osiyoning Afg‘oniston, Bangladesh, Kamboja, Laos, Myanma, Nepal, Yaman va Butan kabi davlatlari kirgan. BMT hisobot asosida va Barqaror rivojlanish maqsadlariga amal qilib, ushbu davlatlar rahbariyatlariga vaziyatni yaxshilash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqadi. Hisobot tuzilishi tarixi davomida uni bor-yo‘g‘i 5 ta davlatgina tark etishga muvaffaq bo‘lgan, bular: Botsvana, Kabo-Verde, Ekvatorial Gvineya, Maldiv orollari va Samoa. Jahon savdo tashkilotining (JST) Dohadagi muzokaralari mavzusi rivojlanish bosqichi deb nomlanishi tufayli global savdo qoidalari va LDC bilan bogʻliq muammolar ommaviy axborot vositalari hamda siyosatchilarning katta eʼtiborini qozondi. Jahon savdo tashkilotining Gonkongdagi vazirlar yigʻilishida, agar bu bilan bogʻliq ishlar yakunlansa, LDC davlatlari AQSH bozorlariga 100 foiz bojsiz, kvotasiz kirish imkoniyatiga ega boʻlishlariga kelishib olindi. Biroq, NNTlar tomonidan tuzilgan bitim tahlili shuni koʻrsatdiki, taklif qilingan LDC bitimi matnida bu taklifni toʻliq 100 foiz amalga oshira olmaslikka qaratilgan jiddiy muammolar mavjud va hatto LDCning boy davlatlar bozorlariga joriy bojsiz kirishi taklifini yoʻqqa chiqarib tashlashi mumkin. Ushbu muammolardan norozilik baʼzi iqtisodchilarni Gonkong kelishuvini qayta ishlashga chaqirishiga olib keldi. Doktor Chiedu Osakve, 2001-yildan boshlab JST kotibiyatining Texnik hamkorlik boʻlimi direktori va Bosh direktorning rivojlanayotgan davlatlar masalalari boʻyicha maslahatchisi, 1999-yildan boshlab JSTning eng kam rivojlangan davlatlar boʻyicha maxsus kordinatori etib tayinlangan. U JST bilan birgalikda eng kam rivojlangan davlatlar uchun integratsiyalashgan harakatlar asosini tashkil etuvchi boshqa beshta agentlik bilan yaqindan hamkorlik qildi. Bu agentliklar bozorga kirish, rivojlanayotgan davlatlar uchun maxsus va differensial rejim qoidalari, rivojlanayotgan davlatlarning koʻp tomonlama savdo tizimidagi ishtiroki hamda rivojlanish masalalari, ayniqsa, raqobat siyosatida rivojlanayotgan davlatlarning manfaatlarini koʻrib chiqdilar. Albertaning Kananaskis shahrida boʻlib oʻtgan 28-Katta sakkizlik sammitida Kanada Bosh vaziri Jean Chretien bozorga kirish bilan bogʻliq tashabbusni taklif qildi va olib bordi, shunda oʻsha paytdagi 48 ta LDC „savdo-yordami“dan foyda olishi mumkin edi. Bundan tashqari, Birlashgan Millatlar Tashkilotining „Barqaror taraqqiyotning 14-maqsadi“ Jahon savdo tashkilotining baliqchilikni subsidiyalash boʻyicha muzokaralarining ajralmas qismi sifatida LDC davlatlariga samarali maxsus va differensial imkoniyatlar berishni qoʻllab-quvvatlaydi. Afrikada 33 ta, Osiyoda 9 ta, Okeaniyada 3 ta va Amerikada 1 ta davlat eng kam rivojlangan davlatlar qatoriga kiritilgan. Birlashgan Millatlar Tashkiloti maʼlumotlariga koʻra „eng kam rivojlangan davlatlar“ roʻyxatidagi baʼzi davlatlar dengizga chiqish imkoni boʻlmagan rivojlanayotgan davlatlar va rivojlanayotgan kichik orol davlatlarga boʻlingan. Bu jamiyatlar qashshoqlikni yengish yo’lida chet eldan sarmoya oqimini oshirib, tizimni isloh qilib, serdaromad sohalarni kengaytirgan holda, xizmat ko’rsatish sektorini ham yaxshilashi zarur. BMTda bu masala bilan shug’ullanadigan bo’lim rahbari Supachay Panichpakdi kambag’al mamlakatlarda iqtisodiyot juda cheklangan deydi. Tashkilot tahlilicha, Osiyoda kambag’al davlatlar iqtisodiyotda yangi sektorlar ochib, xilma-xil mahsulotlar va xizmatlar taklif etish evaziga qaddini rostlay boshlagan. Hisobotda dunyoda o’ta qashshoq insonlar soni tobora ko’payib borayotgani aytiladi.