E berdimuratov, Q. Allanazarov, G. Patullaeva qaraqalpaq tili

Janın berdi batır tuwǵan Ernazar,
«Bozataw»dı uran etip Allayar,
Sen ushın gúresken Watan topıraǵı. (Ú.Á)

Atlıqlardıń sóz dizbeginde yamasa gáp ishinde seplik jalǵawları arqalı ózgeriwi sepleniw delinedi.

Atlıq sózler jay hám tartımlı túrde seplenedi. Misali: Isenimdi— isenimimdi aqla. Eger seplik jalǵawları túbir sózge tikkeley jalǵansa jay seplew dep ataladı.
Mısalı: qala-nıń, qala-ǵa, qala-nı, qala-da.
Seplik jalǵawları tartım jalǵawlı sózlerge jalǵanıp seplense tartımlı seplew delinedi. Mısalı: aǵam-nıń, aǵam-a, aǵam-dı, aǵam- da.

Seplik- ler	Jay seplew		Tartımlı seplew
	Birlik	Kóplik	Birlik	Kóplik
Ataw	kitap, dos	kitaplar, doslar	Awıl-ıń	awıl-lar-ı, awıl-ımız
Iyelik	kitaptıń, dostıń	kitaplardıń, doslardıń	Awıl-ıń-nıń	awıl-lar-ı-nıń, awıl-ımız-dıń
Barıs	kitapqa, dosqa	kitaplarǵa, doslarǵa	Awıl-ıń-a	awıl-lar-ı-na, awıl-ımız-ǵa
Tabıs	kitaptı, dostı	kitaplardı, doslardı	Awıl-ıń-dı	awıl-lar-ı-n, awıl-ımız-dı
Shıǵıs	kitaptan, dostan	kitaplardan, doslardan	Awıl-ıń- nan	awıl-lar-ı-nan, awıl-ımız-dan
Orın	kitapta, dosqa	kitaplarda, doslarda	Awıl-ıń-da	awıl-lar-ı-nda, awıl-ımız-da

223. 
     shınıǵıw. Berilgen sózlerdi jay hám tartımlı túrde birlik hám kóplik sanlarda sepleń.
     

Perzent, sharwa, miynet, dápter, ziynet, úmit.

223. 
     shınıǵıw. Gáplerdiń mánisine qaray kóp noqattıń ornına tiyisli jalǵawlar jalǵap kóshirip jazıń. Túsindiriń.
     

1. 
   Jalqaw... is buyırsań, ózi... aqıl úyretedi.
   
2. 
   Jaqsı... sózi tatlı, jaman... sózi qattı. 3. Kól... suw... kórgensiz qızǵanadı. 4. Jaman jegen... aytar, jaqsı bilgen... aytar. 5. Jaman adam is... olaq, óz úyi... ózi qonaq. 6. Qız..., saǵan aytaman, kelin..., sen tıńla.
   

7. 
   Aqıl... bolsa aqılǵa er, aqıl... bolmasa naqıl... er.
   
8. 
   Úydegi sawda... bazardaǵı nırq buzar.
   

223. 
     shınıǵıw. Joqarıda berilgen kestege qarap sózlerdi jay hám tartımlı sepleń.
     

Bala, oqıwshılar, balıq, paxta, doslıq.

223. 
     shınıǵıw. Seplik jalǵawlı atlıq sózlerdi tabıń. Seplik jalǵawların sızıqsha menen bólek jazıń. Sorawların qoyıń.
     

1. Bizler mektepke erte keldik. 2. Oqıwshılar muǵallimdi kútip turǵan eken. 3. Gúlsaranı klasqa tazalıq etip sayladı. 4. Kórgenlerimizdi dápterge jazıp júriwdi tapsırdı. 5. Keyingi sabaqta jazǵanlarımızdı soradı. 6. Alǵan tásirlerimizdi ayttıq.

223. 
     shınıǵıw. Berilgen sózlerdi jay hám tartımlı túrde birlik hám kóplik sanlarda sepleń.
     

Sabaqlıq, awılım, cexı, elektron pochtań, gúl.

223. 
     shınıǵıw. Kóshirip jazıń. Seplik hám tartım jalǵawlı atlıq sózlerdi tabıń. Qanday jalǵaw ekenin túsindiriń.
     

— Awa, qızım, shıpakermen. Qay jeriń awıradı?
Qáne, bermanıraq kelip, mına gúrsige otır!
— Meniń hesh jerim awırmaydı, aǵa! Jańaraqta mına «Gúmis» imniń ayaǵın iyt tislep, sonı ákeldim! — dedi Ziynep bawırına qısıp, ústin oramal menen jawıp kelgen qoyanın kórsetip. (A.B.)


Tapsırma. Úyińizde «Hákke qayda?» yamasa «Túlki- shek» qosıǵın jazıń. Ondaǵı seplik jalǵawlı sózlerdiń astın sızıń.

§63. Atlıq sózlerdiń sintaksislik xızmeti Atlıqtıń gápte bas aǵza xızmetinde keliwi

223. 
     shınıǵıw. Oqıń. Atlıqlardı tabıń hám qanday gáp aǵzasında kelgenin anıqlań.
     

2008-jılı 17 — 20-may kúnleri paytaxtımız Nókiste
«Náwqıran áwlad— 2008» sport oyınları bolıp ótti. Paytaxt xalqı, náwqıran jaslar bul kúnlerdi úlken
kóterińki ruwxta ótkizdi. Bul oyınlarda sporttıń
12 túrinen jarıslar boldı. Respublikamızdıń jas sportshıları komandalıq esapta birinshi orındı iye- ledi. Olar «Náwqıran áwlad — 2008» sport oyınları- nıń chempionı dep tabılıp, altın medaldı jeńip aldı. Sportshılarımızdıń bul jeńisi hámmemizge shek- siz quwanısh baǵıshladı.
Keleshekte men de sportshı bolıp, elimdi dúnyanıń tanıwına óz úlesimdi qosaman.


Atlıq sózler kim?, ne? sorawlarına juwap berip, gáptiń basında hám ortasında kelse baslawısh, al gáp aqırında kelse bayanlawısh xızmetinde qollanıladı. Mı- salı: Ernazar (kim?)— bilgir oqıwshı. Barlıq sabaqlardan bes bahasın alǵan Qoblan (kim?) ustazınıń alǵısın aldı.
Atlıq sózler baslawısh xızmetinde kel- gende is-hárekettiń iyesin bildiredi. Eger gáptiń keyninde atawısh sóz shaqaplarınıń biri sıpatında bayanlawısh xızmetinde kelse, atlıq sózlerdiń aldına sızıqsha qoyıladı. Mısalı: Mádeniyat aynası— til (ne?). Insannıń asqar tawı— ata-anası (kim?).

223. 
     shınıǵıw. Kóp noqattıń ornına tiyisli sózlerdi qoyıp jazıń. Atlıqtıń qaysı gáp aǵzası xızmetinde kelgenin anıqlań.
     

1. ... maydanshaǵa tústi. (A. B) 2. ... artına jalt qaradı. (Q.A.) 3. Ámiwdárya menen ... altın baylıǵı menen atı shıǵıp kiyatır. (K.S.) 4. Densawlıq— tereń
... (naqıl). 5. Dúnyada eń kúshli— ... .