E berdimuratov, Q. Allanazarov, G. Patullaeva qaraqalpaq tili

Ataw
jalǵawı joq.
Iyelik	-nıń, -niń, -dıń, -diń, -tıń, -tiń.
Barıs	-ǵa, -ge, -qa, -ke.
Tabıs	-nı, -ni, -dı, -di, -tı, -ti.
Shıǵıs	-dan, -den, -tan, -ten, -nan, -nen.
Orın	-da, -de, -ta, -te.

Seplik jalǵawındaǵı sózler birlik hám kóplik sanlarda qollanıla beredi. Mısalı:

Seplik	birlik	kóplik
A. I. B. T. Sh. O.	Mektep, bala Mekteptiń, balanıń Mektepke, balaǵa Mektepti, balanı Mektepten, baladan Mektepte, balada	mektepler, balalar mekteplerdiń, balalardıń mekteplerge, balalarǵa mekteplerdi, balalardı mekteplerden, balalardan mekteplerde, balalarda

4. 
   shınıǵıw. Oqıń. Sózlerdiń qaysı seplikte turǵanlıǵın aytıp beriń.
   

Teńizde, Raziyada, samolyottan, mashinanıń, oqıwshılar, Mehribannan, muǵallimdi, Rayanıń, jetekshige, tórtten, jetige, sabaqtı, sabaq kestesinen.
Tapsırma. Berilgen sózlerdi joqarıda berilgen kestege qarap birlik hám kóplik sanlarda sepleń.


Kitap, bes, dos, biz, awılım, eliw.

1. 
   Seplik jalǵawları degenimiz ne?
   
2. 
   Olar qanday xızmet atqaradı?
   
3. 
   Neshe seplik bar?
   

§36. Betlik jalǵaw

4. 
   shınıǵıw. Oqıń. Qara hárip penen jazılǵan sózler qaysı bette, qanday sanda qollanılıp turǵanın anıqlań.
   

Bilip alıp, úyrenip,
Shınıǵaman, ósemen. (X. T.)
Kitaplar oqıdıq,
Qol bos waqtında. (T. Q.)
Áy ana, bilemen tilegimdeseń, Sen mudamı meniń júregimdeseń,
Bóbek boldım, bala boldım, erjettim, Adam etip seniń óziń dórettiń. (T. J.)


Betlik jalǵawları zattıń kim, ne ekenligin, is-hárekettiń kim tárepinen islengenligin ya islenetuǵınlıǵın bildiredi.
Betlik jalǵawları: -man, -men, -sań, -seń,
-mız, -miz, -sız, -siz, -dı, -di.
Betlik jalǵawları feyil sózlerge jalǵanadı. Mısalı: Men bardım. Sen oqıdıń. Olar jazdı.
Betlik jalǵawları atlıq, kelbetlik, sanlıq sózlerge jalǵansa, onda ol bayanlawısh xızmetinde qollanıladı. Mısalı: Men oqıw- shıman. Sen jaqsısań. Olar— ziyrekler.

Betlik jalǵawları úsh bette, birlik hám kóplik sanlarda qollanıladı:

Bet	birlik	kóplik
I II III	Balaman, oqıdım Balasań, oqıdıń Bala, oqıdı	balalarmız, oqıdıq balalarsız, oqıdıńız balalar, oqıdı

4. 
   shınıǵıw. Sózlerdi oqıń. Betlik jalǵawların tabıń.
   

Jazaman, oqıysań, ekti, aqlıǵıman, baǵmansań, sharwa, aytadı, oynadıq, oylastı, úyrendińiz, ektim, sóylediń, jazdı, áwladımız, keleshegisiz, súyenishi.

4. 
   shınıǵıw. Kóp noqattıń ornına tiyisli betlik jalǵawla- rın qoyıp gáplerdi kóshirip jazıń.
   

1. Men bahalı zatlar menen sıylıqlan 2. Bizler

awılda jasay... 3. Sizler paxtadan mol zúráát jetistiriw ushın pidákerlik penen miynet ettiń...

4. 
   Jumaniyaz futbol dógeregine aǵza bol 5. Men
   

balalıq dáwirimdi usı jerde ótker 6. Muǵallimniń
aytqanın tıńlap otır... 7. Bizler kinoǵa bar 8. Sizler
koncertke bardı...

4. 
   shınıǵıw. Sózlerdi birlik hám kóplik sanlarda betleń.
   

Jas, oqı, baxıtlı, on úsh, oyna, kel, jaqsı.

Tapsırma. Tekstti kóshirip jazıń. Betlik jalǵawlı sózlerdi tawıp qalay betlengenin anıqlań. Siz de tekst mazmunı- na sáykes bir kúnińizdiń tártibin jazıń. Onda betlik jalǵawlarınıń barlıǵın qollanıń.
MENIŃ BIR KÚNIM


Men hár kúni azanda saat 7 de turaman. Dene shınıqtırıwshı shınıǵıwların isleymen, juwınaman, awqatlanaman, soń kiyinip mektepke oqıwǵa ketemen.
Sabaqtan soń úyge qaytaman. Túslik awqatımdı jep bolıp, úy jumısların isleymen: tawıqlarıma dán salaman, qoy-eshkilerime jem hám suw beremen, iytimdi awqatlandıraman. Barlıq jumıslarımdı bolıp sabaq tayarlayman.
Hápteniń taq kúnlerinde muzıka mektebine duwtar saz ásbabın shertiwdı úyreniw ushın baraman. Al, jup kúnlerinde sport mektebine sporttıń milliy gúres túrin úyreniw ushın tayarlıqqa baraman.
Men keleshekte el-xalqıma xızmet etetuǵın perzent bolıwǵa háreket etemen.
Balalar, sizler de óz kún tártibińizdi belgilep
alıńız.

1. 
   Betlik jalǵawlar degenimiz ne? Olar qanday?
   
2. 
   Betlik jalǵawları qanday sózlerge jalǵanadı?
   
3. 
   Betlik jalǵawları qanday sanlarda qollanıladı?
   

§37. Forma jasawshı qosımtalar

4. 
   shınıǵıw. Tekstti oqıń. Qara hárip penen jazılǵan forma jasawshı qosımtaları menen kelgen sózlerdi terip jazıń hám túsindiriń.
   

Qaraqalpaqstan tariy- xıy orınlarǵa bay úlke. Bul aymaqta erte dáwirler- di esletetuǵın mınaday arxitekturalıq qurılıslar bar: Qoyqırılǵan qala, To- pıraqqala, Tókqala, Kú- yikqala, Jampıqqala, Gúl- dirsin, Gáwirqala, Haywan- qala h.t.b.
Qoyqırılǵan qala dúnyada siyrek ushırasatuǵın dóńgelek qurılıs. Ol astronomiyalıq baqlawlar ornı bolǵan degen boljawlar bar. Qala házirgi Tórtkúl rayonı átirapında jaylasqan.
Topıraqqala tórtmúyesh formasındaǵı úlken ger- bishlerden órilgen. Arqa bóliminde patsha sarayı, otqa sıyınıw hám bazar maydanshası bar.
Kúyikqala Qusxana tawdıń eteginde jaylasqan, xalqı ónerment, diyqan hám balıqshı bolǵan.
Tókqala, Haywanqala házirgi Nókis rayonı, Gáwirqala Xojeli hám Jampıqqala Beruniyde jay- lasqan.