E berdimuratov, Q. Allanazarov, G. Patullaeva qaraqalpaq tili

Forma jasawshı qosımtalar tómende- gishe:

1. 
   atlıqtıń kishireytiwshi máni bildiriwshi
   

-sha, -she, -shıq, -shik, -shaq, -shek,

-alaq, -laq qosımtaları, erkeletiwshi máni bildiriwshi -tay qosımtası, húrmet mánisin bildiriwshi -jan qosımtaları kiredi: kitap- sha, ógiz-she, tóbe-shik, qulın-shaq, qız- alaq, tay-laq, bóke-tay, aǵa-y, aǵa-jan t.b.

2. 
   kelbetliktiń hám ráwishtiń dáreje qosımtaları bolǵan -ǵısh, -gish, -ildir, -law,
   

-lew, -is, -ǵılt, -ǵıltım qosımtaları kiredi: qız-ǵısh, kóg-ildir, aq-law, kóg-is, sur-ǵılt, qara-ltım, tez-lew, qara-law t.b.

3. 
   sanlıqtıń -ınshı, -inshi, -lanshı,
   

-lenshi, -aw, -ew, -laǵan, -legen, -lap,

-lep qosımtaları kiredi: bes-inshi, jigirma-
lanshı, bes-ew, on-laǵan, otız-lap t.b.

4. 
   feyildiń -ma, -me bolımsız forması, meyil, dáreje, kelbetlik feyil, hal feyil hám háreket atı formaları kiredi: bar-ma, bar- ayıq, kór-set, sora-n-dı, kel-is-ti, kiy-in-dir, ayt-qız, ót-ker, ayt-ayın, bar-ǵay, ayt-paqshı, oqı-ǵan, ayt-ajaq, bar-ıwǵa, ayt-ıp, bar- ǵansha, ayt-qanda t.b.
   
5. 
   eliklewishtiń -ır, -ǵır, -gir qosımtaları kiredi: taq-taq— taqır-taqır t.b.
   

4. 
   shınıǵıw. Berilgen sózlerge forma jasawshı qosım- talardı jalǵap kóshirip jazıń. Ózgesheligin túsindiriń.
   

Sal, altı, mıń, kók, ashshı, áste, bota, úke, quda, jeńge, oqı, bala, kel, tútik, mazalı, bes, qal.

4. 
   shınıǵıw. Kóp noqattıń ornına forma jasawshı qosımtalardı qoyıp kóshirip jazıń. Ózgesheligin túsindiriń.
   

1. 
   Júriń, qız... , suw boyına bar... .
   
2. 
   Qapta qal... , tapta qal... .
   
3. 
   Áwlad... ádiw... júrek tórinde.
   
4. 
   Jas tayın... shawıp oynap.
   
5. 
   Aǵash ek... sayasında jat... .
   
6. 
   Alarmanǵa altı az.
   
7. 
   Aqıl kópke jet... , óner kókke jet... .
   
8. 
   Ozıp kelgen kók... , bermeyseń be bayraǵın.
   
9. 
   Kóp oyna... bir jıla... .
   
10. 
    Baqıldıń baǵı kóger... , kóger... de miywe ber...
    

Tapsırma. Ádebiyat sabaqlıǵıńızdan hárbir forma jasaw- shı qosımtalarǵa mısallar tabıń.

SÓZ JASALÍW HÁM IMLA

Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı sóz jasaw usılları arqalı jasalǵan jańa mánidegi sózler menen de bayıydı. Bul sózler sóz jasalıw tarawında úyreniledi.

Tildegi sóz jasaw usılları arqalı jasalǵan jańa mánidegi sózlerdi úyrenetuǵın til biliminiń bir tarawı sóz jasalıw dep ataladı.

§38. Sóz jasaw usılları

4. 
   shınıǵıw. Berilgen tekstti oqıń. Ondaǵı dórendi sózler menen qospa sózlerdi tabıń. Qanday usıl menen hám qalay jasalǵanın túsindiriń.
   

Báhár kúnleriniń biri edi. Nurnazar menen Quwa- nısh mektepten qaytıp kiyatır. Ekewi de bir klasta oqıydı. Úyleri de qońsı turadı. Quwanıshtıń kózi bir- den Aman atanıń úyiniń aldındaǵı erte azan menen egilgen aǵash shúllikshelerine tústi:

• 
  Anaǵan qara, Nurnazar, rogatkaǵa toǵanaq etiwge qayım eken, — dep suwırmaqshi bolıp juwırıp-aq bardı.
  
• 
  Quwanısh, suwırma onı. Aman atam kórip qalsa ne deymiz? Ol bul aǵashlardı bizlerge saya, kóshege kórik berip tursın, dep egip qoyǵan joq pa? — dedi Nurnazar.
  

Óziniń nadurıs háreketine uyalıp qalǵan Quwanısh kósheni boylap juwırıp ketti. (Q.M.).

Til iliminde dórendi hám qospa sózlerdiń jasalıw jolları sóz jasaw usılları dep ataladı. Olardıń harbiriniń ózgeshelikleri bar.

Qaraqalpaq tilinde jańa mánidegi sózler eki túrli usıl menen jasaladı:

1. 
   Sóz jasawshı qosımtalardıń qosılıw usılı. Bul usılda sóz túbiri yaki sóz tiykarına sóz jasawshı qosımtalar qosılıp, dórendi sózler jasaladı: kitap-xana, aqıl-lı, waqıt- sha, san-a, tis-le, teń-e t.b.
   
2. 
   Sózlerdiń qosılıw usılı. Bul usılda sózlerdiń bir-birine qosılıwı arqalı qospa sózler jasaladı: bilezik, esersoq, el-xalıq, matematika páni, medkolledj, mıń-mıń, belbew, Moynaq, ómirbayan.
   

4. 
   shınıǵıw. Berilgen sózlerdegi dórendi sózdi óz aldına, qospa sózlerdi óz aldına kóshirip jazıń hám olardıń qalay jasalǵanın aytıp beriń.
   

Taxtakópir, oyshıl, túyin, aqbas, aq quba, oyınshıq, ańshı, jaslıq, bilimpaz, «Bozataw» poeması, oraqshı, qazan-tabaq, kózbe-kóz, Aysánem, oraq, kórpeshe, tógin, adımla, Jiyrenshe sheshen,

2. 
   — Qaraqalpaq tili, 5-klass ₉₇
   

alabuǵa, sútilmek, jap-shel, asqabaq, baspasóz, xızmetker, egis, azadalıq, qızıl shıraylı, aybalta, qoljazba, taw-tas, kúsh-quwat, ot-jem, QR, kórkem óner, aq terek, heshkim, húrmet-izzet.


Tapsırma. Sóz jasaw usılları menen jasalǵan sózlerdi keltirip, «Tórt máwsim» degen temada dóretiwshilik diktant jazıń.

§39. Sóz jasawshı qosımtalardıń qosılıwı arqalı jasalıwı

Túbir yaki tiykarǵı sóz jasawshı qosım- tanıń qosılıp jańa mánidegi sózlerdiń jasa- lıwına sóz jasawshı qosımtalardıń qosılıw usılı dep ataladı.

Bul usıl házirgi qaraqalpaq tilinde eń ónimli usıl bolıp, ol arqalı atlıq, kelbetlik, ráwish hám feyil sózler jasaladı. Olardıń hárbiriniń arnawlı sóz jasawshı qosımtaları bar. Mısalı:

atlıqta: súwret — súwret-shi, ból — ból- me, músin — músin-shilik.
kelbetlikte: sút — sút-li, ádep — ádep-siz, ar — ar-shıl, baqır — baqır-awıq.
feyilde: gúl — gúl-le, tez — tez-let, dúsir — dúsir-le, teń — teń-e, bas — bas-qar, gúrs — gúrs-ilde.
ráwishte: jup — jup-lap, jaz — jaz-ın, asıq — ası-ǵ-ıs, kók — kók-ley.

Túbir sózge bir yaki onnan da kóp sóz

jasawshı qosımtalardıń qosılıwınan dórendi sóz jasaladı.

4. 
   shınıǵıw. Oqıń. Onda ne aytılıp turǵanın klasıńızda talqılań hám tekstti dawam etiń. Onda sóz jasawshı qosımta menen jasalǵan dórendi sózlerdi tabıń hám mánilerin anıqlań.
   

Insan tuwılıp dúnya júzin kórer eken, ol úlkeyip, bilim aladı. Sol alǵan bilimi arqalı ol dúnyanı tanıydı, ne jaqsı hám jaman degen nárselerge itibar bere baslaydı, usı sorawlarǵa ómirden ózi juwap tabıwǵa umtıladı.

Dúnyada jaqsı nárseler de, jaman nárseler de júdá kóp. Mısal ushın dúnyadaǵı eń jaqsı nárselerge, Watanǵa, tuwǵan jerge sadıqlıq, mehir-muhabbatta bolıw, doslıq, kemtarlıq, miynetsúygishlik, múláy- imlik, miymandoslıq, sabırlılıq, saqıylıq, qolınan kelgenshe adamlarǵa jaqsılıq etiw, tuwrı sózlilik sıyaqlı pazıyletlerdi kirgiziwimiz múmkin. Al, jawızlıq, ǵıybatshılıq, bir-birewdi kóre almawshılıq, jamanlıq islew, bir-birewge gáp tasıw, jası úlkenlerdi sıylamaw, orınsız sóyley beriw, óz tuwılıp ósken ana jurtına, ana — Watanına qıyanet islew sıyaqlı nárselerdi, túsiniklerdi biz dúnyadaǵı eń jaman nárseler toparına kirgizemiz.

4. 
   shınıǵıw. Berilgen naqıl-maqallardaǵı sóz jasawshı qosımtalardıń sáykesin qoyıp kóshirip jazıń.
   

1. 
   Bala (-sız, -shılıq, -lıq) shaǵı — patshanıń taǵı.
   
2. 
   Kewil quwan (-a, -ısh)ı – lala, turmıs quwan (-a,
   

-ısh)ı — bala. 3. Erinshek (-siz, -lik) basqa bále. 4. Qorq (-shı, -aq) tıń kózi úlken, aqmaqtıń sózi úlken.
5. Orın (-lı, -sız) jerge talaspa. 6. Awıl (-lı, -sız, -las) tıń atı ozǵansha, ata (-lıq, -las) tıń tayı ozsın. 7. Sabaq (-lıq, -lı) is sáti menen. 8. Erin (-gish, -shek) ke is buyırsań, ózińe aqıl úyretedi. 9. Baǵ (-shı, -sız,
-man) miywesi menen maqtanadı. 10. Er bala —
ata-anaǵa tayaw, qız bala — úyge jaqqan boyaw.
(naqıl.).
Tapsırma. Berilgen súwretke qarap, tekst dúziń. Onda sóz jasawshı qosımtalar menen dórendi sózlerdi kóbirek paydalanıń. Mánilerin túsindiriń.