E. Egamov, X. Asatullaev, Z. Allaberganov iqtisodiy ta’limotlar tarixi

Ibn Sino


Ibn Sinoning iqtisodiy qarashlari. Ulug’ mutafakkir Ibn Sinoning (980–1037) 280 dan ko’p asarlari mavjud bo’lib, ular tibbiyot, matematika, astronomiya, ximiya, falsafa, iqtisodiyot va boshqa sohalarga bag’ishlangan.
Ibn Sinoning inson ehtiyojlari to’g’risidagi, mehnat va uning moddiy ishlab chiqarishdagi roli to’g’risidagi fikrlari diqqatga sazovor. Uning fikricha: «Hayvon tabiat ne’matlariga qanoat qiladi, insonga esa tabiat ne’matlari kamlik qiladi, u oziq-ovqat, kiyim-kechak va uy-joyga ehtiyoj sezadi. Hayvonlar tabiat ne’matlarini o’zlashtiradi, inson esa o’z mehnati bilan o’ziga ovqat, kiyim-kechak, uy-joy yaratadi. Shu maqsadda inson dehqonchilik bilan shug’ullanishi kerak. Hayvonlar garchi poda bo’lib yashasalar ham, yolg’iz yashay oladi, odamlar esa yakka holda o’zlari uchun barcha yashash vositalarini topa olmaydilar. Shuning uchun odamlar muloqot va o’zaro yordamga muhtoj bo’ladilar».
Ibn Sino feodal jamiyatning asosiy muammolarini tadqiqot qiladi. U jamiyatning amal qilishining asosi hunarmandchilik deb hisobladi. «Odamning o’z quvvatini saqlashga va oziq-ovqatga bo’lgan ehtiyoji, –deb yozadi Ibn Sino, – hammani hunar o’rganishga undaydi».
Ibn Sino nafaqat oila doirasidagi, balki shahar va hatto davlat miqyosidagi daromad va xarajatlar balansi to’g’risida ham fikr yuritadi. Uning fikricha, davlat tabiiy ofat yoki urush bo’-lish ehtimolini hisobga olib, unga mablag’ ajratgan holda daromad va xarajatlar balansiga erishishi zarur.
Ibn Sino ideal davlat to’g’risida fikr yuritib, uni quyidagicha tavsiflab beradi:

1. 
   hamma o’z foydasini ko’zlab mehnat qilishi kerak;
   
2. 
   bu davlatda barcha moddiy boyliklar shunday teng taqsim-lanishi kerakki, unda juda katta boylik va ashaddiy kambag’allik bo’lmasin;
   
3. 
   barcha kishilar halol mehnat bilan shug’ullanishi va halol savdo qilishi sababli urushadigan odamlar bo’lmaydi va urushlar tugatiladi, davlatlar o’rtasidagi siyosiy bahslar esa tinch yo’l bilan hal etiladi;
   
4. 
   ideal davlatda odamlarda hamma narsa muhayyo bo’ladi, shuning uchun ular bir-biriga qarama-qarshi bo’lmaydilar, quvnoq ashula va musiqani yaxshi ko’radilar, uzoq vaqt qarimaydilar.
   

Ibn Sinoning ideal davlat to’g’risidagi qarashlari Platon-ning «Qonun»larida, Aristotelning «Afina siyosatchilari»da, Fo-robiyning «Saxovatli shahar yashovchilarining qarashlari to’g’ri-sida traktat»ida aytilgan fikrlariga ko’p jihatdan o’xshab ketadi.


Yusuf Xos Hojib


Yusuf Xos Hojibning iqtisodiy fikrlari. Iqtisodiy fikrlarning rivojlanishiga munosib hissa qo’shgan XI asrda yashab ijod etgan buyuk shoir va mutafakkir Yusuf Xos Hojib Bolasog’uniy hisoblanadi. U jamiyatning rivojlanishida meh-natning o’rnini qayd qilib o’tgach, shunday deydi: «Odamga foydasi tegmagan odam – murda» va «O’tgan umr achinarli emas, balki sarflangan mehnat achinarlidir». Yusuf Xos Hojib mehnatga tavsif berish bilan cheklanmasdan, balki mehnat taqsimotining ahamiyatiga ham alohida e’tibor qaratdi. U dehqonchilikda, chorvachilikda, hunarmandchilikda yaratiladigan moddiy boyliklar-ning xususiyatlarini ko’rsatib beradi, aynan dehqon mehnati odamlarni boqadi va kiyintiradi, chorvador esa eyish, kiyish va minish uchun foydalanadigan otlarni, tuyalarni va boshqa hayvonlarni ko’paytiradi deb qayd qilib o’tadi. Shular bilan birga, hunarmandlar turmush uchun kerak bo’lgan buyumlarni yaratadilar. Olimlarning mehnatiga yuqori baho beriladi.
Yusuf Xos Hojib pulning qiymat o’lchovi, muomala vositasi, jamg’arish vositasi funktsiyalarini aytib o’tadi. Uning fikriga ko’ra, davlatning qudrati nafaqat qo’shinda, balki xazina mablag’-larida hamdir. Lekin davlat qimmatbaho buyumlarni jamg’arish bilan qiziqib ketmasligi, mablag’larning bir qismini xalq manfaatlari yo’lida sarflashi lozim.