E nuritdinov

Qon ishlanishi va qon tlzimining boshqarilishi 

---

 
22 
Qon  hujayralarining  yetuk  shakllari  hosil  bo'lish  jarayoni  gemopoyez  dpb 
ataladi.  Qon  hujayralari  qaysi  a'zolarda  hosil  bo'lsa  va  parchalansa,  o'sha  a'zolar 
va  qon  G.F.Lang  taklifiga  ko'ra,  yagona  qon  tizimiga  kiritiladi.  Bu  tizimga: 
ko'mik,  jigar,  taloq  va  limfa  tugunlari  kiradi.  Katta  yoshli  organizmda  ko'mik, 
embrionda  esa,  bundan  tashqari,  jigar  ham  yaratuvchi  a'zo  hisoblanadi.  Katta 
yoshli organizmda jigar qon yaratish  (qon ishlash) funksiyasidan mahrum bo'ladi.
4
 
Bir kecha-kunduzda taxminan 200-250 mlrd. eritrotsit hosil bo'ladi.  Ko'mik (qizil 
ilik)ning  yadroli  eritroblastlaridari  yadrosiz  eritrotsitlar  vujudga  keladi.  Ularning 
sitoplazmasida  ribosomalardan  iborat  bo'lgan  donalarda  gemoglobin  sintezlanadi. 
Gem sintezida ikkita oqsil - ferritin va siderofliin tarkibidagi temirdan foydalaniladi. 
Ko'mikdan qonga o'tuvchi  eritrotsitlarda bazoftl  modda bor, ular retikulotsitlar deb 
ataladi va yetuk eritroLsitlardan kattaroq bo'ladi. Sog'lom odam qonida retikulotsitlar 
1% dan oshmaydi. Retikulotsitlar bir necha soatda yetiladi, ya'ni yetuk eritrotsitlarga 
aylanadi; ayni vatda bazofil moddasi yo'qoladi. 
Eritrotsitlar  yuqorida  qayd  qilib  o'tganimizdek,  o'rta  hisobga  120  kun  yashaydi. 
Umri bitgan eritrotsitlar jigar va taloqda gemolizlanish yo'li bilan parchalariib turadi. 
Shuning uchun ham bu a'zolarni «eritrotsitlar mozori» deb atashadi. 
Eritrotsitlar hosil bo'lishi-eritropoyez jarayonida vitamin В
12
 va foliy kislotaning 
ahamiyati  juda  katta.  Bu  moddalarning  birinchisi  ikkinchisidan  .taxmman  1000 
baravar faolroq. Vitamin B,
2
-siankobalamin tashqi muhitdan organizmga ovqat bilan 
kiradi va qon ishlanishining tashqi omlli deb ataladi. 
Eritropoyezning  tezligi  qon  yo'qotish  gipoksiya  va  turli  potologik  jarayonlarda 
bir  necha  marta  oshadi.  Bunday  sharoitda  qon  zardobida  eritropoyez  jarayonini 
faollashtiradigan  moddalar  -  eritropoetinlar  sintezi  kuchayadi.  Ular  glikoprotein 
tabiatli  gormonlar  bo'lib,  buyrak,  jigar  va  jag'  osti  bezlarida  hosil  bo'ladi. 
Eritropoetinlar 
gemoglobin 
paydo 
bo'lish 
jarayonini 
ham 
tezlashtiradi. 
Eritropoetinlardan  tashqari,  qon  ishlanishida  androgenlar  va  mediatorlar  ham  faol 
ishtirok  etadi.  Bu  moddalar  qon  ishlashining  ichki  omillari  deb  ataladi. 
Leykositopoyez  va  Iromositopoyez  eritropoyezga  qaraganda  kamroq  o'rganilgan. 
Leykositopoeyz  va  eritropoyez  to'g'ridan-to'g'ri  leykotsitlarning  parchalanishiga 
bog'liq:  parchalanish  qancha  ko'proq  bo'lsa,  leykotsitlarning  yangilanishi  shuncha 
tezroq  amalga  oshiriladi.  Leykopoyezning  faolligi  nuklein  kislotalar  va  gipofiz 
gormonlari ta'sirida o'tadi. 
Leykopoyez  mikroorganizmlar  va  toksinlar  ishtirokida  ham  o'tadi.  Masalan, 
leykopoetinlarning  ta'sirida  suyaklarning  ko'mik  hujayralari  shakllanadi  va  shu 
bois  leykotsitlarning  yangilanishi  va  parchalanishi  muntazam  ravishda  amalga 
oshiriladi.  Leykotsitlarning  hayotiy  muddati  turlicha  bo'lib,  ular  bir  necha  soat, 
kun  va  oy  yashaydi.  Lekin  leykotsitlarning  bir  qismi  odam  va  hayvonlar 
organizmida  umr  davomida  yashay  oladi.  Ulaming  parchalanish  makoni-hazm 
tizimining shilliq pardalari va retikular to'qima hisoblanadi. 
Trombositopoez 
fiziologik 
jarayonlarini 
boshqaruvchi 
omili