6.3 Ekotizimning vaqt va bo’shliqdagi chegarasi. Har
qanday ekotizim ma‘lum bo’shliq va vaqt oralig’ida mavjud
bo’ladi, ya‘ni vaqt va bo’shliqda o’zini boshlanishi va tugashiga
ega bo’ladi. Yuqorida (I-bobda) qayd etilganidek, ekotizimlar
o’lchamsizdir. Ularning chegarasi ma‘lum belgilariga nisbatan
o’tkaziladi. Masalan: sabzavot jo’yagi va gullar to’dasiga rejada
har qanday shakl berishimiz mumkin, bunga qarama-qarshi
biogeotsenoz o’lchamli kattalik bo’lib, mavjud tabiiy chegaralarga
ega. Ekotizimlar chegarasi boshqa tabiiy ob‘ektlar singari
gorizontal (maydon) va vertikal (balandlik) bo’yicha bo’ladi.
Ekologiyada bunga afsuski kam e‘tibor berilmoqda. Geografiya va
geologiyani xaritalash lozim bo’lganligi uchun bu chuqur
havoning o’zgarishiga litosfera va biosferaning o’zi sababchidir,
asosan atmosfera uzoqroq (10-1000 yilgacha), gidrosfera ming
yillikdan bir qancha million yilgacha bўlgan davrni ¢z ichiga
oladi.
7.9 Evolyutsiyani tashqi omillarining ba‘zi bir umumiy
qonuniyatlari. Yuqorida bayon qilingan ma‘lumotlar quyidagi
umumiy xulosalar qilishga imkon beradi.
Birinchidan, evolyutsiyaning hamma tashqi omillari
bir-biri bilan o’zaro bog’liq, ulardan ba‘zilari esa biosfera
bilan teskari aloqada.
Ikkinchidan
«biosferaning
antropogengacha
evolyutsiyasi, chamasi asosan, ikkita tashqi omilga –
atmosfera tarkibiga ta‘sir etgan Quyosh radiatsiyasining
o’zgarishiga va tektonik jarayonlarga bog’liq. Bundan
tashqari, biosferaga boshqa kosmik omillar – katta
meteoritlarning qulashi ta‘sir etgan bo’lishi mumkin» (Budiko
1982, 70 b.).
Uchinchidan, tektono-magmatik epoxa davrida va
iqlimning o’zgarishi ekotizimlar va hayot evolyutsiyasi davriy
yo’nalishini aniqladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
