Ecologiya MurodovSh lot doc

7.8 Evolyutsiya va iqlim. Shubhasiz, evolyutsiyaning 
muhim tashqi omili iqlim hisoblanadi, xususan uning ikkita asosiy 
tuzuvchisi - Quyosh radiatsiyasi va namlikdan iborat. Quyosh 
radiatsiyasining ishlab chiqaruvchisi muhitning harorat sharoiti va 
bu sharoitga bog’liq bo’lgan namlik (yoki namgarchilik) 
ko’rsatkichidir. Biroq oxirgisi global va mintaqaviy suvlilik 
87 
114 

---

www.qmii.uz/e-lib 
www.qmii.uz/e-lib 
holda, uni ikki chegarasi ekotizim mavjudligining boshi va oxiri 
haqida gapirish mumkin. Zamonaviy ekotizimlar mavjudligining 
oxiri - bu uning kelajakdagi faoliyatini tugashini bashorat 
qilinishidir. 
Ikkita 
vaqtinchalik 
chegara 
oralig’i 
ekotizimlar 
mavjudligining uzunligi deb ataladi. Ekotizimning paydo bo’lishi, 
uning faoliyatini davrimizgacha davom etishi zamonaviy 
ekotizimning yoshi bilan tavsiflanadi. 
Ekotizimlarda o’zaro munosabat va jarayonlar 
fluktuatsiyasi uning vaqtinchalik tuzilishini tashkil qiladi. 
Fluktatsiya qoidaga asosan, Bu tizimni invariantlik holatidan 
tashqariga olib chiqmaydi. 
Ekotizimlar 
tuzilishining 
vaqtinchalik 
asosiy 
ko’rsatkichlari, uning tashkil etuvchi elementlari, ekologik omillar 
va jarayonlar hisoblanib, tebranishlar amplitudasi dinamikasi, 
inertligi va assinxronligidan iboratdir. 
Takrorlanish bo’yicha barcha jarayon va hodisalarni 
yuqori, o’rta va quyi qismlarga bo’lish mumkin. Yuqoriga, 
masalan kun davomida havo harorati va namligining o’zgarishini 
kiritish mumkin. O’rtacha chastotali tebranishlarga yil davomida 
fitomassaning o’zgarishini misol qilsa bo’ladi. Past chastotali 
tebranishlar uzoq vaqt bir yildan ko’proqqa (masalan, o’rmonlarda 
fitomassa o’zgarishi) cho’ziladi. 
Qaralayotgan ekotizimni tavsiflochi ko’rchatkichlar – har 
xil tebranishlar aplitudasiga ega. Alohida jarayon va hodisalarning 
tebranishlar manbasi, tabiiy tanlanishiga bog’liq holda assinxron 
bo’lishi mumkin (masalan, quyosh radiatsiyasi va yer osti suvlari 
rejimi). 
Ko’pincha ekotizimlarda, xususan ekotoplarda inertsiya 
samarasi kuzatiladi. Masalan tuproqning chuqur qismlarida 
maksimal harorat kuzda va ba‘zan qishga surilishi mumkin. Bunda 
chuqurlikda tebranishlarning «o’chishi» va amplitudasining 
kamayishi kuzatiladi.