Ekoloji LÜĞƏt a


Download 3.98 Mb.
Pdf ko'rish
bet52/60
Sana14.02.2017
Hajmi3.98 Mb.
#384
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   60

TƏBİƏTİN VƏZİYYƏTİ  (onun insan tərəfindən pozulma 

dərəcəsinə görə): təbii vəziyyət insanın bilavasitə təsərrüfat fəaliyyətilə 

pozulmamışdır (yerli təbiət qlobal antropogen dəyişmənin zəif vasitəli 


Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

433 


 

təsirini sınaqdan keçirir); tarazlıq vəziyyəti-bərpa proseslərinin sürəti 

antropogen pozulmanın sürətindən çoxdur və ya ona bərabərdir; krizis 

vəziyyət-antropogen pozuntuların sürəti təbiətin özünübərpa tempindən 

yüksəkdir, lakin təbii sistemlərin kökündən dəyişməsi hələ baş vermir; 

kritik vəziyyət-bərpa olunan sistem antropogen təzyiq altında  əvvəlcə 

mövcud olan ekoloji sistemdən az məhsuldardır (qismən səhralaşma 

müşahidə olunur); katastrofik vəziyyət-yaranan az məhsuldar 

ekosistemdə bərpa olunma prosesi olduqca zəif gedir (güclü səhralaşma 

müşahidə olunur); kollapsa-itirilən omoloji məhsuldarlıq bərpa olunmur. 



TƏBİƏTŞÜNASLIQ  – canlı  və cansız təbiət haqqında elmlər 

sistemi, elmi biliyin üç (texniki və ictimai elmlərlə yanaşı)  əsas 

sahələrindən biri. T. təbiət hadisələrinin mahiyyətini, qanunlarını tədqiq 

edir və bu zəmində yeni hadisələri irəlicədən görür və yaradır, həmçinin 

dərk olunan qanunlardan praktiki istifadə imkanlarını açıb göstərir. 

TƏBİİ AMİL  – insanın iştirakı olmadan təsir göstərən amil. 

Təbiətin və ya təbii mühitin təsiri nəticəsində müəyyən dərəcədə 

dəyişdirən, lakin sosial amillər, o cümlədən texnogen təsirlər kimi 

tamamilə məhv etməyən amil. 



TƏBİİ-ANTROPOGEN MÜVAZİNƏT (TARAZLIQ) – 

mühityaradan komponentlərin və proseslərin balansının insan tərəfindən 

dəyişdirilməsi əsasında əmələ gələn törəmə ekoloji müvazinət. 

TƏBİİ-ANTROPOGEN  ŞƏRAİT  – təbii  şəraitin və insan 

fəaliyyətinin inteqrasiyası. Təbiətdən səmərəli istifadə,  ətraf mühitin 

çirklənmədən uğurlu mühafizəsi belə inteqrasiyanın optimallaşdırılması 

əsasında aparılmışdır. 



TƏBİİ  BİTKİ ÖRTÜYÜ – insanın bilavasitə  və vasitəli təsiri 

olmadan formalaşan təbii bitki qruplaşmaları. 



TƏBİİ ÇİRKLƏNDİRİCİ – insan fəaliyyəti ilə əlaqədar olmayan, 

yəni təbii mənşəli çirkləndirici. 



TƏBİİ ÇİRKLƏNMƏ – təbii, fəlakətli proseslər (məs. güclü vulkan 

püskürməsi) nəticəsində baş verən çirklənmə. 



TƏBİİ EHTİYATLAR  – Bəşəriyyətin varlığı üçün zəruri olan və 

təsərrüfatda istifadə edilən təbiət elementləri. Günəş enerjisi, Yerin 

daxili istiliyi, su, torpaq və mineral ehtiyatları, bitki örtüyü, heyvanat 

aləmi, iqlim (istilik, yağıntı, küləyin gücü) T.e.-ın  əsas növləri sayılır. 



Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

434 


 

T.e. maddi istehsal sahələrində (energetika, sənaye, kənd təsərrüfatı və 

təsərrüfatın digər sahələri) və qeyri maddi istehsal sahələrində (məs. 

istirahət məqsədi ilə) istifadə olunan növlərə ayrılır. Aşkar edilən, lakin 

hələlik istifadə olunmayan T.e. potensial T.e. sayılır. İnsan cəmiyyətinin 

təbii ehtiyatlarla təmin olunması ən mühüm problemlərdən biridir. 



TƏBİİ EHTİYATLAR COĞRAFİYASI  – coğrafiyanın xüsusi 

bölməsi; təbii ehtiyatların ayrı-ayrı növlərinin strukturu və  ərazi üzrə 

yerləşməsi, onların iqtisadi cəhətdən qiymətləndirilməsi və təsərrüfatda 

səmərəli istifadəsi problemlərinin tədqiqi ilə  məşğuldur.Təbii 

ehtiyatların və ətraf mühitin mühafizəsi və təkrar istehsalının, həmçinin 

bəşəriyyətin təbii ehityatlarla təmin olunma dərəcəsinin coğrafi 

baxımdan öyrənilməsi ilə əlaqədar T.e.c.-nın əhəmiyyəti artır. T.e.c.-nın 

torpaq fondu, bitki və heyvanat aləmini, aqroiqlim, yeraltı, Dünya 

okeanı və qurunun hidroloji ehtiyaclarını öyrənən bölmələri var. 

TƏBİİ  FƏLAKƏT  – Dağıdıcı  təbii və  təbii antropogen hadisələr 

(zəlzələ, daşqın, sel, vulkan püskürməsi, quraqlıq, səhralaşma, 

ziyanvericilərin kütləvi artımı). Bu hadisələr çoxlu insan tələfatına 

səbəb ola bilər. 



TƏBİİ FON – təbii maddələrin və ya agentlərin təbii konsentrasiyası 

və ya canlı orqanizmlərə təsir dərəcəsi. 



TƏBİİ KOMPLEKS – coğrafi kompleks, geokompleks, geosistem. 

Termin aşağıdakı göstəricilərlə istifadə olunur: 1) təbiətin istənilən 

əlaqəli hadisələrində; 2) torpaq, bitki, landşaftın məkanca qanunauyğun 

birləşməsi (məs.,  şoran kompleksi və s.); 3) (müvəffəqiyyətsiz) təbii 

ərazi kompleksinin, təbii landşaftın qısaldılmış adı. Termin 

təbiətşünaslıqda (məs., coğrafiyada) və  təbiəti mühafizənin normativ 

sənədlərində geniş istifadə olunur. 

TƏBİİ QAZLAR – Yer qabığında  əmələ  gələn karbohidrogenli 

bərpa olunmayan qazlar. T.q.-ın  əsas komponenti metandır (98%-ə 

qədəri); bura həmçinin propan, butan, izobutan və pentan daxildir. T.q.-

ın dünyada ehtiyatı proqnoz hesablamalara görə 10

15

m

3



  təşkil edir 

(1978). 


TƏBİİ QRUPLAŞMA  – insanın təsiri olmadan əmələ  gələn və 

inkişaf edən qruplaşma. 



TƏBİİ QURŞAQ VƏ ZONALAR, coğrafi zonalar – Coğrafi qurşaqlar 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

435 


 

daxilində, başlıca olaraq istiliyin və rütubətin miqdarından və nisbətindən 

asılı olaraq bir-birini qanunauyğunluqla  əvəz edən, keyfiyyətcə  fərqli olan 

əsas landşaft bölgüləridir. C.z. adətən enlik istiqamətində yerləşir, xeyli bö-

yük sahə tutur və onların kəskin seçilən sərhədləri yoxdur. C.z. zahiri 

cəhətdən, adətən özlərinə xas olan bitki örtüyü ilə müəyyən edilir; ona görə 

də onların çoxu bitki örtüyü adı ilə adlanır: tundra zonası, meşə zonası və s.  

s.

Yerin coğrafi qurşaqları və zonaları 

 

Qurşaqlar Zonalar 



Arktika qurşağı 

Arktika buz səhraları zonası 

Antarktida 

qurşağı 


Antarktida buz səhraları zonası 

Subarktika 

qurşağı 

Tundra zonası, Meşə tundra zonası 

Subantarktika 

qurşağı 


Okean çəmənlikləri zonası 

Mülayim (şimal 

və cənub qurşaqlar) 

Mülayim qurşaqların meşələr zonası 

Mülayim qurşaqların meşə-çöllər zonası 

Mülayim qurşaqların çöllər zonası 

Mülayim qurşaqların yarımsəhralar zonası 

Mülayim qurşaqların səhralar zonası 

Subtropik (şimal 

və cənub qurşaqlar) 

Subtropik qurşaqların meşələr zonası 

Subtropik qurşaqların meşə-çöllər zonası 

Subtropik qurşaqların çöllər zonası 

Subtropik qurşaqların yarımsəhralar zonası 

Subtropik qurşaqların səhralar zonası 

Tropik 


(passatlar) (şimal 

və cənub) 

qurşaqlar 

Tropik qurşaqların meşələr zonası 

Tropik qurşaqların seyrək meşələr 

və savannalar zonası 

Tropik qurşaqların yarımsəhralar zonası 

Tropik qurşaqların səhralar zonası 

Subekvatorial 

(şimal və cənub) 

qurşaqlar 

Subekvatorial qurşaqların meşələr zonası 

Subekvatorial qurşaqların savannalar və seyrək 

meşələr zonası 

Ekvatorial 

qurşaq 


Ekvatorial meşələr zonası 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

435 


 

 

TƏBİİ LANDŞAFT  – yalnız təbii amillərin təsiri nəticəsində 

formalaşmış, insanın təsərrüfat fəaliyyətilə  dəyişilməyə  uğramamış 

landşaft. Təbii inkişaf imkanlarına malikdir; onun strukturunun 

davamlığı özününizamlama prosesləri ilə müəyyən edilir. 



TƏBİİ MÜHİT RESURSLARI – insan fəaliyyəti ilə bilavasitə 

əlaqəli ekoloji resurslar. Təbii resurslar termininə yaxındır. 



TƏBİİ OBYEKTLƏRİN PASPORTU – T.o.p.-da ətraf mühitin 

vəziyyəti və resurslardan istifadə haqqında sənədlər qeyd edilir. 



TƏBİİ MÜVAZİNƏT  – təbii sistemlərdə, onun sabitliyini və 

neqativ təsirdən sonra öz vəziyyətinə qayıtmaq qabiliyyətini təmin edən 

proseslər və hadisələrin məcmusu. T.m.-in indiqatoru suksessiya gedişi 

ilə inkişaf edərək klimaks vəziyyətinə çatmaq qabiliyyətidir. 



TƏBİİ POTENSİAL  –  əhalinin təsərrüfat fəaliyyətilə istifadə 

olunan təbii sistemin hər hansı funksiyanı yerinə yetirməsi qabiliyyəti 

müəyyən ekoloji-iqtisadi göstəricilərlə ifadə olunur. 

TƏBİİ RADİOAKTİVLİK, FON  RADİOAKTİVLİYİ – Abiotik 

və biotik obyektlərin tərkibində olan müxtəlif radioaktiv izotoplarla 

(sezium, yod) xarakterik şüalanma yaratması. 

TƏBİİ RESURS POTENSİALI – təbii nemətlərdən (torpaq, bitki, 

heyvan, faydalı qazıntı, su, iqlim şəraiti və b.) təsərrüfatda istifadə 

edilməsi imkanları (mümkünlüyü) məcmusu. 

TƏBİİ RESURSLAR – cəmiyyətin maddi və  mədəni tələbatını 

yaratmaq (ödəmək) üçün istifadə olunan, bəşəriyyəti  əhatə edən təbii 

mühitin komponentləri. T.r.-ın mühafizəsinin  əsas prinsipi onların 

səmərəli və qənaətlə istifadəsi və mümkün qədər istehsalı hesab edilir. 



TƏBİİ RESURSLARIN BƏRPASI  – kompleks tədbirlər həyata 

keçirərək antropogen təsirlər nəticəsində qismən və ya tam gücdən 

düşmüş təbii resursların əvvəlki vəziyyətini bərpa etmək (məs. meşənin 

bərpası, bitkinin reintroduksiyası, heyvanların reaklimatizasiyası və s.). 



TƏBİİ RESURSLARIN COĞRAFİYASI – Coğrafiya elminin bir 

hissəsi, ayrı-ayrı  təbii resursların növ və birləşmələrinin yerləşməsi, 

onların qiymətləndirilməsi, kompleks istifadəsi və yenidən bərpasını 

tədqiq edir. 



TƏBİİ RESURSLARIN İNVENTARİZASİYASI  – müxtəlif 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

436 


 

statistika hesabatların, təbii resursların mühafizəsi və səmərəli istifadəsi 

üzrə  proqramın hazırlanması  məqsədilə  təbii sərvətlərin miqdarının, 

keyfiyyətinin, ehtiyatının dinamikasının və istismarının uçotu. 



TƏBİİ RESURSLARIN QİYMƏTİ – istehsal dövriyyəsinə qatılan 

faydalı qazıntılar və digər təbii sərvətlərin qiyməti. 



TƏBİİ RESURSLARIN SƏMƏRƏLİ  İSTİSMARI  – aşağıdakı 

kriteriləri ödəyərək təbii sərvətlərdən istifadə olunması: 1) təbii 

sərvətlərin (mineral resursların) və tullantıların tam, kompleks istifadəsi; 

2) yeni əmələ  gələn təbii (bioloji) resurslardan minimum istifadə; 3) 

təbii resurslardan ən yüksək iqtisadi gəlir götürmək; 4) uzunmüddətli 

ekoloji-sosial balansın təmin olunması. 



TƏBİİ RESURSLARIN TƏSNİFATI  – 1) Mənbəyinə  və 

yerləşməsinə görə energetika resursları, atmosfer, qaz resursları, su 

resursları, litosferin resursları, bitki resursları, iqlim resursları; 2) 

Tükənmə sürətinə görə – tez tükənən, tədricən tükənən resurslar; 3) 

Bərpa olunmasına görə  bərpa olunan və  bərpa olunmayan resurslara 

bölünür. 



TƏBİİ RESURSLARIN VƏ 

TƏBİİ 

ŞƏRAİTİN 

XƏRİTƏLƏŞDİRİLMƏSİ – təbii resursların sahəcə təbii yayılmasının  

xəritə üzərinə köçürülməsi (kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri ilə) və 

təbii şəraitin regional xüsusiyyətlərinin əks olunması. 

TƏBİİ RESURSLARIN TÜKƏNMƏSİ – təbii resursların mümkün 

ehtiyatı və onun təbii sistemdən zərərsiz (təhlükəsiz) çıxarılma norması 

ilə təbiətin (təbii resursların) məhsuldarlığı və bərpa olunma qabiliyyəti, 

bərpa olunan resursların hasil olunması (çıxarılması) onun təbii bərpa 

olunması tempindən (sürətini) keçməsi nəticəsində uyğunluğun 

pozulması prosesi. T.r.t. hazırki elmi-texniki tərəqqi dövründə müasir 

təbiətdən istifadənin əsas neqativ ekoloji xarakteristikası hesab olunur. 

TƏBİİ RESURSLARIN UÇOTU (HESABA ALINMASI) – təbii 

resursların səmərəli istifadəsi məqsədilə onların kəmiyyət və 

keyfiyyətinin naturada aşkar edilməsi. 

TƏBİİ SEÇMƏ  – canlılar aləmində  təkamül prosesinin əsas 

amillərindən biri. Daima fəaliyyət göstərən T.s.-ni ilk dəfə ingilis alimi 

Ç.Darvin aşkar etmiş  və T.s. nəzəriyyəsini yaratmışdır. T.s. insanın 

iştirakı olmadan təbiətdə yayılmış heyvan və bitki orqanizmlərinin 



Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

437 


 

əlamət və xüsusiyyətlərində baş verən dəyişikliklərin müəyyən həyat 

şəraitinə uyğunlaşması, uyğunlaşa bilməyənlərin isə  tədricən aradan 

çıxmasıdır. Darvin göstərir ki, hər hansı bir orqanizmin yaşadığı mühit 

şəraiti dəyişərsə, həmin şərait onlarda bu və ya digər istiqamətdə cüzi də 

olsa dəyişkənlik əmələ gətirir. Əgər belə dəyişkənlik yaşamaq uğrunda 

mübarizədə orqanizmin faydasınadırsa və nəsildən-nəslə keçərək davam 

edirsə, onda həmin dəyişkənlik güclənir. Əsrlərlə davam edən bu proses 

nəticəsində  tədricən  əmələ  gələn belə  dəyişkənliklər adi növdən 

fərqlənən növdəyişkənliklərinə, sonra yarımnövə  və  nəhayət, yeni 

növün əmələ gəlməsinə səbəb olur. Yeni əlamət və xüsusiyyətlərə malik 

olan növlər  əlverişsiz mühitə düşdükdə  bəziləri uyğunlaşaraq yaşayır, 

uyğunlaşa bilməyənlər isə  tədricən məhv olur. Növ üçün faydalı olan 

yeni əlamətlərin nəsillər üzrə əmələ gəlməsi, güclənməsi və toplanması 

T.s. yolu ilə həyata keçir. 

Təbiətdə mövcud olan müxtəlif heyvan və bitki növləri yaşamaq 

uğrunda mübarizədə T.s. yolu ilə öz rənglərinə, formalarına və  bəzi 

xüsusiyyətlərinə görə yaşadıqları mühitə o qədər uyğunlaşmışlar ki, çox 

zaman onları  həmin mühitdən seçmək çətin olur. Bəziləri isə  həyatda 

bioloji varlıqlarını təmin etmək üçün öz xarici görünüşlərinə görə başqa 

növə  bənzəyirlər. Beləliklə, Darvin sübut etmişdir ki, süni seçmədən 

fərqli olaraq T.s. yalnız müəyyən həyat  şəraitində növlərdə fayda verə 

biləcək əlamətləri seçib saxlayır. Əgər belə olmazsa, onda həmin növlər 

öz həyatını davam etdirə bilməz və tədricən onların nəsli kəsilər. 



TƏBİİ SƏRVƏTLƏRİN İSTİSMARI NORMASI – elmi cəhətdən 

əsaslanmış  və  rəsmi təsdiq edilmiş T.s.i.n. Məqsədi təbii resursların 

səmərəli istifadəsi və reproduksiyası (bərpası) sayılır. 

TƏBİİ  SİSTEM  – təbii strukturu və törəmələrdən ibarət sistem 

(məs., populyasiya, biogeosenoz, biom, biosfer). 



TƏBİİ  SİSTEMİN ETİBARLILIĞI  – təbii sistemin (landşaft, 

biogeosenoz və s.) strukturunun, enerji axımının kəskin pozulmasilə 

normal, praktiki olaraq daim fəailyyət göstərmə dərəcəsi. 

TƏBİİ SULARIN BUFERLİK TUTUMU – 1) turşu və qələvi ilə 

təsir etdikdə  təbii suyun (hövzənin) aktiv reaksiya mühitini (pH) 

saxlaması qabiliyyəti. 

TƏBİİ TARAZLIQ (MÜVAZİNƏT) – qurulmuş təbii sistemlərdə 


Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

438 


 

onların sabitliyini, neqativ təsirlər zamanı özünə qayıtmasını təmin edən 

proseslər və hadisələrin məcmusu. T.t. canlı sistemin əsas 

xarakteristikasından biri sayılır. T.t.-ın indiqatoru təbii sistemlərin 

suksessiyasının gedişində klimaksa çatması qabiliyyətidir. 

TƏBİİ YEM SAHƏLƏRİ – Təbii otlaq və biçənək sahələri. Otlaq 

və biçənək qruplarına və tiplərinə bölünür. 



TƏKAMÜL, BİOLOJİ  TƏKAMÜL  – orqanizmlərin tarixi 

inkişafı.  İrsi dəyişkənlik, yaşamaq uğrunda mübarizə, təbii və süni 

seçmə ilə müəyyən edilir. T. mahiyyətcə, orqanizmlərin yaşadığı mühitə 

uyğunlaşmalarının formalaşması, populyasiyaların, növlərin genetik 

tərkibinin dəyişilməsi, az uyğunlaşmış növlərin məhv olması, 

biogeosenozların və bütünlüklə biosferin dəyişilməsi ilə nəticələnir. T.-

ün səbəb və qanunauyğunluqları  təkamül təliminin predmetini təşkil 

edir. 


TƏKAMÜL REAKSİYALARI  – daha çox uyğunlaşan fərdlərin 

təbii seçilməsi yolu ilə uzun dövr ərzində populyasiyanın  ətraf mühitə 

dəyişən reaksiyası. 

TƏLƏ – xəzli vəhşi heyvanların (canavar, ayı, tülkü, pələng və s.), 

həmçinin kənd təsərrüfatı zərərvericilərinin ( sünbülqıran, dağ siçanları 

və s.) tutulması və ovlanmasında istifadə edilən alət. Ovçuluqla əlaqədar 

Daş dövründə meydana gəlmişdir.Müxtəlif növləri var. Ağac və ya 

dəmirdən düzəldilir. 

TƏLƏ YEMİ  – zərərverici gəmiriciləri və  həşəratları  məhv etmək 

məqsədilə onları  cəlb etmək üçün işlədilən maddələr. T.y. yüksək 

dərəcədə zəhərli olur. 

TƏMİZ (SIRF) MEŞƏLİK  – yalnız bir ağac cinsindən ibarət 

meşəlik. 



TƏMİZ SU – sudan istifadənin bütün növləri üçün yararlı su: məişət 

su təchizatı (içməli su), sənayenin yeyinti və digər sahələri, qızıl balıq 

yetişdirmək üçün və s. 

TƏMİZ SU EKOSİSTEMLƏRİ – duzluluğu 3,5%-dən artıq 

olmayan su ekosistemləri (çaylar, göllər, su anbarları, nohurlar). 

T.s.e.-də produsentlər arasında iki böyük qrup ayrılır: makrofitlər 

(iri, əsasən ali çiçəkli bitkilər) və mikrofitlər (adi gözlə görünməyən çox 

xırda orqanizmlər, planktonun tərkibinə daxil olur, yaşıl və diatom 


Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

439 


 

yosunlarından, həmçinin sian bakteriyalardan ibarətdir). T.s.e.-də 

konsumentlər plankton, nekton və bentosdan ibarətdir. 

TƏMİZ SU HÖVZƏSİ  – duzluluğu 0,5%

0

-dən aşağı olan su 



hövzəsi. 

TƏMİZLƏYİCİ QURĞULAR – bax: suyun təmizlənməsi. 

TƏMİZLƏMƏ  – çirkləndiriciləri kənar etmək məqsədilə aparılan 

texnoloji proseslər: 

– Bioloji T. bax: bioloji təmizləmə və çirkab suların təmizlənməsi 

–  Biokimyəvi T. – çirkab suların T. xüsusi bakteriya, ibtidailər və 

bəzi ali bitkilərin köməyilə aparılır. Bax: çirkab suların təmizlənməsi. 

–  Hidro – qum – şırnaq T. – metal məmulatları  və tikinti 

materiallarının səthi xüsusi cihazla sulu kvars qumunu sıxılmış havanın 

şırnaqla verilməsi ilə aparılır. 

– Qravitasiya T. –çökdürmə yolu ilə tozların tutulması. 

– Turşu T. – neft məhsulları bu üsulla təmizlənir. 

–  Yaş T. – Qazların maye ilə  təmasda olarkən bu üsuldan istifadə 

olunur. 


–  Yaşayış yerlərinin T. – yaşayış yerlərində toplanan tullantıların 

yığılması, daşınması  və  zərərsizləşdirilməsi üzrə görülən kompleks 

tədbirlər. 

– Qum – şırnaq T. – Metal məmulatları və tikinti obyektlərinin səthi 

xüsusi cihazla sıxılmış havanı şırnaqla verməklə təmizlənir. 

– Neft məhsullarının sulfat turşusu ilə T. – neft məhsullarının və 

yağ fraksiyalarının kükürd birləşmələrindən, asfalt-qətran 

maddələrindən sulfat turşusu ilə təmizlənməsi. 

–  Termik T.– Oksigen-asetilen lampasının alovu ilə metalların 

səthinin təmizlənməsi. Bax: çirkab suların təmizlənməsi. 

–  Kimyəvi T. – metalların səthinin (əsasən pasdan) turşu  əsasında 

karroziya inqibitorlar əlavə edilməklə xüsusi tərkiblə  təmizlənməsi. 

Bax: çirkab suların təmizlənməsi. 

–  Qələvi T. (neft məhsullarının) – qələvinin köməyi ilə açıq neft 

məhsullarının kükürd birləşmələrindən təmizlənməsi və onların turş 

komponentlərini neytrallaşdırmaq. 

–  Elektrik T. (qazların) – elektrostatik gücün təsirilə tozların 

tutulması. 



Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

440 


 

TƏNƏFFÜS – Oksigenin orqanizmə daxil olması və ondan karbon 

qazının xaric olunmasını (xarici T.) təmin edən proseslərin məcmusu; 

üzvi maddələrin oksidləşməsi və canlıların həyat fəaliyyətində  zəruri 

enerjinin azad olunması üçün (Toxuma T-ü, hüceyrə T.-ü) hüceyrə  və 

toxumaların oksigendən istifadə etməsi. 

TƏNƏZZÜL EDƏN POPULYASİYA – cavan yaş sinfinə mənsub 

olan fərdlər olmayan populyasiya. T.e.p. adətən ölümə doğru gedir. 



TƏNƏZZÜL POPULYASİYASI  – bir qayda olaraq fərdləri 

vegetativ yolla artır, toxumları tam yetişmək həddinə çatmadığından 

məhv olur və meyvə  əmələ  gətirmir (məs. növruzgülü və inciçiçəyi 

populyasiyaları). 



TƏRƏQQİ (canlı  təbiətdə)  – təkamül prosesində orqanizmlərin 

mürəkkəbləşməsi və  təkmilləşməsi. A.N.Seversov (1925) T.-i ayırır: 

bioloji T. (arealın genişlənməsi, müəyyən taksonun fərdlərinin sayının 

artması  və asılı sistemin qruplara parçalanması) və morfoloji T. 

(mürəkkəbləşmə  və  təkmilləşmə yolunda orqanizmlərin təkamülü). 

V.Frans (1935) biotexniki T. (faydalılıq, effektlik, canlı sistemin faydalı 

təsiri əmsalı) konsepsiyasını hazırlamışdır. İ.İ.Şmalqauzen (1938) canlı 

sistemin inteqrasiyasının təkmilləşdirilməsi konsepsiyasını, 

nəzəriyyəsini irəli sürmüşdür. 

TƏRƏQQİ EDƏN POPULYASİYA  – doğumun artması hesabına 

(adətən ölümdən çox) sayı daim çoxalan populyasiya (birillik ot bitkiləri 

və birhüceyrəli yosunlar (yazda), bir çox həşərat növü və s. 

TƏHLÜKƏLİ RİSK ZONASI – quru səthində və ya Dünya Okeanı 

akvatoriyasında insanın fəaliyyəti təhlükəli situasiya yarada biləcək yer, 

məs: dəniz  şelfində neftin sualtından çıxarılması zonası, tankerlərin 

keçməsi üçün təhlükə yaranır, onların qəzası  nəticəsində neftin 

dağılması baş verə bilər və s. 

TƏHLÜKƏSİZLİK FAKTORU – zərərli kimyəvi maddələrin və 

ya agentlərin toksik və yol verilən toksik olmayan konsentrasiyası 

arasındakı nisbəti. 


Download 3.98 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   60




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling