Ekoloji LÜĞƏt a
IV qrup – aşağı keyfiyyətli torpaqlar, 21-40 balla qiymətləndirilmiş və III-IV
Download 3.98 Mb. Pdf ko'rish
|
|
IV qrup – aşağı keyfiyyətli torpaqlar, 21-40 balla qiymətləndirilmiş və III-IV bonitet siniflərinə aid edilmişdir. V qrup – kənd təsərrüfatı istehsalı üçün şərti yararsız torpaqlardır. Bura güclü şorlaşmış, güclü şorakətli, daşlı, bataqlıq torpaqları daxildir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 456
AZƏRBAYCAN TORPAQLARININ AQROİSTEHSAL QRUPLAŞMASI Torpaqların keyfiyyət qrupu Torpaqların adı Balı Sahəsi ha % I qrup
yüksək keyfiyyətli torpaqlar 100-81 bal Yuyulmuş dağ qaratorpaqlar 100 14400 0.17
Mədəniləş. dağ qaratorpaqlar 100 19170 0.22 Torflu dağ-çəmən 95 27370 0.32
Sarı-podzollu-qleyli 94 57440 0.66
Qaratorpağabənzər dağ-çəmən 90 63570 0.74
Mədəniləş. qəhvəyi dağ-meşə 90 61140 0.71
Çimli dağ-çəmən 89 218440
2.53 Bozqır. qonur dağ- 88 19170 0.22
Tipik qonur dağ-meşə 87 37720 0.44 Çimli-karbonatlı dağ- meşə 87 9000
0.10 Karbonatlı qəhvəyi dağ-meşə 87 61410 0.75 Dağ-meşə-çəmən 86 54920 0.64 Karbonatlı dağ qaratorpaq 86 8100
0.09 Tipik dağ qaratorpaq 85 31870
0.37 Tipik qəhvəyi dağ- 85 310970 3.60
Çəmən qəhvəyi 85 432150
5.00 Yuyulmuş qəhvəyi dağ-meşə 84 235260 2.72 Tünd şabalıdı 84 57710 0.67
Tünd boz 84
37320 0.51
Qrup üzrə orta 86 1814790 21.00 Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 457
II qrup yaxşı torpaqlar 80- 61 bal
Lessivajlı qonur dağ- meşə
80 291160 3.37
Adi şabalıdı 80 437550
5.06 Sarı-podzollu dağ- 79 34570 0.40
Çəmən-boz /QSS 1,5-3m/ 79 126950 1.47
Sarı podzollu 78
28170 0.3
Qədimdən suvarılan şabalıdı
77 368840 4.27
Qalıq karbonatlı qonur dağ-meşə
76 4500 0.05
Yuyulmuş subasar- çəmən-meşə 75 234440 2.71
Qədimdən suvarılan çəmən-şabalıdı 74 9900 0.11
Dağ-çəmən-bozqır 72 76640 0.86
Yuyulmuş çəmən- bataqlı /subasar daxil olmaqla/ 71 87660 1.01 Mergelləşmiş çəmən- bataqlı /subasar daxil olmaqla/ 71 22770 0.26
Qalıq-karbonatlı dağ- çəmən
70 24300 0.28
Suvarılan çəmən-boz /QSS 1,5-3 m/ 70 532920 6.17
Karbonatlı subasar- çəmən-meşə 70 32410 0.38
Bozqır, qəhvəyi dağ- meşə
69 100850 1.17
Tünd dağ boz-qəhvəyi 69 148850 1.72 Tipik sarı dağ-meşə 68 36910 0.43 Çəmənli-boz /QSS 3-6 m/ 68 491840 5.69 Suvarılan çəmənləş.- boz 68 159510 1.85 Yuyulmuş çəmən- bataqlı /bataqlı suba- sar/
67 1800 0.02
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 458
Tipik boz 66 331430
3.84 Suvarılan boz 66 380310
4.40 Tünd dağ şabalıdı 65 27740
0.32 Adi dağ boz-qəhvəyi 63 189990 2.20 Subasar-çəmən /allüvial-çəmən/ 63 671670 7.77
III qrup orta dəyərli torpaqlar Adi dağ-şabalıdı 60 299420 3.47 Açıq dağ-şabalıdı 59 125250
1.45 Çəmən-şabalıdı 56 261850
3.03 Açıq şabalıdı 53 87420
1.01 Açıq dağ boz-qəhvəyi 45 33040
0.38 Açıq boz
44 61670
0.71 Qrup üzrə orta 56 868850 10.05 IV qrup aşağı keyfiyyətli torpaqlar 21- 40 Boz qonur 40 166500
1.93
40 166500 1.93 V qrup şərti yararsız torpaqlar 20 baldan aşağı İbtidai dağ-çəmən 20 150980
1.75 İnk. etməmiş dağ qaratorpaq 24 2700
0.03 İnk. etməmiş şabalıdı 19 47490
0.55 İnk. etməmiş qəhvəyi dağ-meşə 17 7200
0.08 İnk. etməmiş dağ şabalıdı 12 105600 1.22 Dellüvial şoranlar <10 32040 0.37 Allüvial şoranlar <10 1800 0.02 Şoranlar <10 6570
0.08 Şorakətlər <10 7470
0.09 Takırlar <10 2000 0.02
Qumluqlar <10 145620
1.68 Pozulmuş torpaqlar /neft/
Pozulmuş torpaqlar /dağ-mədən/
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 459
Çınqıllı çay məcraları <10 59040 0.68 Çılpaq qayalar
156510
1.81 Gilli süxurlar <10 47700
0.55 İbtidai boz 9 148110
1.71 Qrup üzrə orta 12 947880 10.96 Respublika üzrə cəmi: 66 8641500 100
RESPUBLİKA TORPAQLARININ AQROİSTEHSAL QRUPLARI ÜZRƏ ORTA ÇƏKİLİ BONİTET BALI VƏ TORPAQLARIN MÜQAYİSƏLİ DƏYƏRLİLİK ƏMSALI (TMDƏ) Torpaqların keyfiyyət qrupu Orta çəkili balları TMDƏ Sahəsi ha % I Çox yaxşı torpaqlar 86 1,30
1814790 21.00
II Yaxşı torpaqlar 71
1,08 4843680
56.06 III Orta dəyərli torpaqlar 56 0,85
868650 10.05
IV Aşağı dəyərli torpaqlar 40 0,61 166500
1.93 V Şərti yararsız torpaqlar 12 0,18
947880 10.96
Azərbaycan üzrə cəmi:
66 1,00 8641500
100.0 TORPAQLARN BONİTİROVKASININ ƏSAS PRİNSİPLƏRİ – Müxtəlif torpaqların münbitliyinin səviyyəsini təyin etmək üçün humusun, ümumi azotun, ümumi fosforun, ümumi kaliumun ehtiyatı, udulmuş əsasların cəmi və iqlim şəraiti göstəriciləri qiymət kriteriyası Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 460
kimi götürülür. Birillik bitkilər üçün kriteriya göstəriciləri 0-20, 0-50, 0- 100 sm, çoxillik bitkilər üçün isə 0-200 sm dərinlikdə ton/ha və m.ekv. ilə ifadə olunur. Torpağın üst qatlarının humusluluğu çox olduqda, onda adətən azot, fosfor, kalium, kükürd, kalsium və mikroelementlərin toplanması daha çox müşahidə olunur. Udulmuş əsaslar torpağın fiziki- kimyəvi xassələri içərisində ən vacibi olub, bitginin mineral qidalanmasında əlavə ehtiyat mənbəyi kimi çıxış edir. Respublikamızda yayılan torpaq tiplərinin əsas bonitet balı aşağıdakı cədvəldə verilir (Məmmədov, 1998). AZƏRBAYCAN TORPAQLARININ ƏSAS BONİTET BALI ŞKALASI Torpaqlar Torpaqların xassələrinə görə bonitet balı 1 Qalıq karbonatlı dağ-çəmən 70 2 torflu dağ-çəmən 95 3 Çimli dağ-çəmən 89 4 Qaratorpağabənzər dağ-çəmən 90 5 Dağ-çəmən-meşə 72 6 Dağ-meşə-çəmən 86 7 Tipik qonur
dağ-meşə 87 8 Lessivajlı qonur dağ-meşə 80 9 Qalın-karbonatlı dağ-meşə 76 10 Bozqırlaşmış qonur dağ-meşə 88 11 Çimli-karbonatlı dağ-meşə 87 12 Yuyulmuş qəhvəyi dağ-meşə 84 13 Tipik qəhvəyi dağ-meşə 85 14 Karbonatlı qəhvəyi dağ-meşə 87 15 Bozqırlaşmış qəhvəyi dağ-meşə 69 16 Mədənil. qəhvəyi dağ-meşə 90 17 Çəmən-qəhvəyi 85 18 Tünd dağ boz-qəhvəyi 69 19 Adi dağ-boz-qəhvəyi 63 Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 461
20 Açıq dağ boz-qəhvəyi 45 21 Tünd dağ-şabalıdı 65 22 Adi dağ-şabalıdı 60 23 Açıq dağ-şabalıdı 59 24 Yuyulmuş dağ-qaratorpaq 100 25 Tipik dağ-qaratorpaq 85 26 Karbonatlı dağ-qaratorpaq 86 27 Mədəniləş. dağ-qaratorpaq 100 28 Tipik sarı dağ-meşə 68 29 Podzollaşmış sarı dağ-meşə 79 30 Sarı-qleyli 94 31 Sarı-podzollu 78 32 Tünd
şabalıdı 84 33 Adi
şabalıdı 80 34 Açıq şabalıdı 53 35 Qədimdən suvarılan şabalıdı 77 36 Çəmən-şabalıdı 56 37 Qədimdən suvarılan çəmən-şabalıdı 74 38 Tünd
boz 82
39 Tipik boz
66 40 Açıq boz 44 41 Suvarılan boz 66 42 Çəmənləşmiş boz 68 43 Çəmən-boz 79 44 Suvarılan çəmənləşmiş-boz 68
45 Suvarılan çəmən-boz 70 46 Boz-qonur 40 47 Yuyulmuş subasar çəmən-meşə 75 48 Karbonatlı subasar çəmən-meşə 70 49 Subasar-çəmən /allüvial-çəmən/ 63 50 Yuyulmuş çəmən-bataqlı 71 51 Karbonatlı çəmən-bataqlı 67 AZƏRBAYCAN ZONAL TORPAQLARI ÜÇÜN (BİN) TƏSHİH ƏMSALLARI Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 462
Torpağın adı Torpağın xassələrinə görə bonitet balı BİP üçün təshih əmsalları Qaratorpaqlar 100 1.00
Çimli dağ-çəmən 89 0.62
Tipik qonur dağ-meşə 87 0.65
Tipik qəhvəyi dağ- meşə
85 0.80 Adi dağ şabalıdı 60 0.78 Podzollu-sarı 78 0.94 Tipik boz 66
0.63 AZƏRBAYCANIN TƏBİİ-İQTİSADİ ZONALARI ÜZRƏ TORPAQLARIN BONİTET BALI VƏ MÜQAYİSƏLİ DƏYƏRLİLİK ƏMSALI (TMDƏ) Təbii-iqtisadi rayonlar Sahəsi Orta ölçü balı TMDƏ ha % Abşeron 5085,0 5,88 44
0,69 Şamaxı - İsmayıllı 5924,7 6,87 60 0,94 Quba - Xaçmaz 8045,1
9,31 71
1,11 Lənkəran - Astara 6365,5 7,37
72 1,12
Kür - Araz 24778,7
68,67 67
1,05 Şəki – Zaqatala 10418,4 12,06
59 0,92
Gəncə – Qazax 12553,2
14,52 66
1,03 Kəlbəcər – Laçın 2907,9 3,36 71 1,11
Naxçıvan MR 5363,1
6,21 55
0,86 DQMV 4973,4 5,75 72
1,12 TORPAQLARIN (torpaq sahələrinin) EKOLOGİYASI – kənd təsərrüfatı ekologiyasının bölməsi; torpaqdan istifadə şəraitini təyin edən təbii faktorları öyrənir. T.e. təbiətin mühafizəsi fəaliyyəti ilə sıx bığlıdır. Termini L.Q.Ramenski (1938) təklif etmişdir. TORPAQLARIN EKOLOJİ MÜNBİTLİK MODELİ – Torpaqların münbitlik modeli – bitki məhsuldarlığının müəyyən Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 463
səviyyəsinə uyğun gələn aqronomik cəhətdən əhəmiyyətli torpağın xassələri və rejimlərinin məcmusu hesab olunur. Bu istiqamətdə olan meteriallara və respublikamızda aparılan torpaq – aqroekoloji tədqiqatlara, ayrı-ayrı regionların təbii şəraitinin təhlilinə əsaslanaraq, bitgilərin (taxıl, pambıq, üzüm, çay, meyvə, otlaq, meşə) tələbatından asılı olaraq müxtəlif torpaqlar üçün münbitlik modeli işlənmişdir (Məmmədov, 1998). Zonal əkinçilik sistemləri çərçivəsində münbitliyin idarə edilməsi əhəmiyyətinə görə Azərbaycan torpaqlarının xassələrinin faktiki və optimal parametrləri əsasında doqquz blokdan ibarət münbitlik modeli hazırlanmışdır: 1) Aqroekoloji blok; 2) Torpaq tərkibi bloku; 3) Torpaq rejimləri bloku; 4) Torpaq xassələri bloku; 5) Qiymətləndirmə bloku; 6) Biometriya bloku; 7) Torpaq faunası; 8) Aqromeliorasiya bloku; 9) Monitorinq bloku.
xassələrinə görə ayrı-ayrı qruplarda birləşdirilməsi. T.t.-da əsas taksonomik bölgü vahidi torpaq tipidir. Torpaq tipindən aşağı taksonlar yarımtip, cins, növ və növmüxtəlifliyidir. Genetik torpaq tipinə eyni bioiqlimdə, eyni mənşəli, vahid morfoloji quruluşlu və eyni ana süxur üzərində inkişaf etmiş torpaq qrupu aiddir. TORPAQŞÜNASLIQ – Torpağın quruluşu, mənşəyi, tərkibi, xassələri, inkişafı, coğrafi yayılma qanunauyğunluqları, münbitliyi və səmərəli istifadə üsulları haqqında elm. Torpaq genezisi, torpaq təsnifatı, torpaq fizikası, torpağın kalloidal və bioloji kimyası, torpaq coğrafiyası və kartoqrafiyası, torpaq geokimyası, torpağın bonitirovkası, torpağın meliorasiyası T.-ın ən mühüm bölmələridir. Azərbaycan Respublikasında T. elminin inkişafında H. Ə. Əliyev, V. R. Volobuyev, M. M. Salayev, K. Ə. Ələkbərov, M. İ. Cəfərov Q. Ş. Məmmədov, M. P. Babayev və b.-nın böyük əməyi olmuşdur.
növü məlumdur. T. tundradan tropik meşələrə və yüksək dağlara qədər bütün zonalarda rast gəlinir. Oturaq quşlardır, yalnız bildirçinlər köçəridir. T. qiymətli idman ov obyektidir. Ağ kəklik, tetra, qırqovul, bildirçin xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. T.-in sayı qanunsuz ovlama nəticəsində azalmışdır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 464
TOZAĞAC FƏSİLƏSİ (Betulaceae) – növ tərkibinə görə azlıq təşkil etsə də, ərazicə geniş yayılan fəsilədir. Bu fəsilənin nümayəndələri Şimal Yarımkürəsində subtropik iqlim zonasından başlamış Arktika tundrasına qədər geniş ərazidə yayılıb. Fəsiləyə 6 cins daxildir. Qafqazda 5, Azərbaycanda isə 2 cinsin növləri bitir: tozağac cinsi və qızılağac cinsinə Respublikamızın dağlarında üç tozağac növü: Padde (B. raddeana), Litvinov (B. Litwinowi) və sallaq tozağac (B. Pendula) bitir, O.N.Mirzəyev (1988-1998) Azərbaycan florası üçün daha iki tozağac növü – ağ tozağac (B.Alba) və B.microlepis əlavə etmişdir. Azərbaycanda qızılağacın 3 növü yayılmışdır: ürəkyarpaq qızılağac (Alnus subcordata), boz qızılağac (A. incana) və saqqallı qızılağac (A. barbata).
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 465
1-Radde tozağacı; 2-Litvinov tozağacı; 3-Sallaq tozağac Boz qızılağac 1-Zoğ; 2-yumurtalıq; 3-erkək çiçək qrupu; 4-dişi çiçək qrupu; 5- tumurcuqlu zoğ TOZANAQ – bax: tozlu tufanlar. TOZLAMA VEKTORLARI – hər hansı bitkini tozlandıran faktorlar (heyvanlar, külək). TOZLANMA, BİTKİLƏRİN TOZLANMASI – Yetişmiş erkəkciyin toz hüceyrələrinin örtülü toxumlularda dişiciyin, çılpaqtoxumlularda yumurtacığın ağızcığına düşməsi. Tozcuğun üst qatı boruya çevrilərək içərisindəki erkək hüceyrəsini (sperma) yumurta hüceyrəyə çatdırır və onu mayalayır, nəticədə ziqota (rüşeym) əmələ gəlir. Örtülütoxumlularda 2 cür T. – öz-özünə tozlanma, çarpaz tozlanma olur.
məsafədə sovurub aparan güclü (20 m/s) küləklər. Əsasən səhra, yarımsəhra və çöl zonasının kənd təsərrüfatı rayonlarında tez-tez baş verir. Kənd təsərrüfatına böyük ziyan vurur. Mübarizə tədbiri Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 465
tarlaqoruyucu meşə zolaqlarının salınması hesab olunur. Kənd təsərrüfatı üçün ən təhlükəli meteoroloji hadisələrdən biri sayılır. Bu hadisə həm təbii, həm də antropogen faktorların təsirilə baş verir. Tozlu tufanlar kompleks aqrometeoroloji faktorlar nəticəsində baş verir. Onlara güclü küləklər (10-20 m/s), torpaq səthinin quru və tozlu- qumlu olması, tarlada bitki örtüyünün zəif inkişaf etməsi, geniş açıq sahələrin mövcudluğu aiddir. Tozlu tufanlar adətən havanın nisbi rütubətliyi 50%-dən aşağı olduqda baş verir. Göstərilən kompleks faktorlar çöl, yarımsəhra və səhra zonalarında baş verir. Azərbaycanda tozlu tufanlar külək eroziyası şəklində əsasən, Abşeron yarımadasında müşahidə edilir.
aiddir, bura torpağın səthinə və ya su hövzəsinin dibinə tökülən yarpaqlar, budaqlar, çiçəklər, toxumlar, meyvələr, qabıqlar, tozcuqlar, sporlar və s. daxildir. İllik töküntü bəzi bitki qruplaşmalarında (xüsusilə meşə) torpaq səthində döşənək yaradır. Torpağın səthinə, sonra isə onun qatlarına töküntü ilə bitki sintez edən üzvi maddə ilə yanaşı, torpaq qatlarından mənimsənilən mineral (kül elementləri) maddələr də daxil olur.
TÖKÜNTÜLƏR – dağ süxurlarının sortlaşmamış və kobud qırıntılarının dağ yamacı özülündə və aşağı hisəsində toplanmış yığıntılar. Onlar dağ süxurlarının aşınması və yamac boyu aşağıya doğru yuvarlanması nəticəsində yaranır. Bu proseslər bəzən töküntü eroziyası da adlanır. Mergellər və gilli şistlər yayılmış yamaclarda daha çox müşahidə olunur. T. çox vaxt geniş, münbit torpaq sahələrini örtür. Tərkibində toz və gil funksiyaları olan T. ərinti və yağış suları ilə eroziyaya məruz qalır. Yarğan yamaclarının aşağı hissələrində də xeyli T. yığılır və müvəqəti axınlarla yarğanlardan çıxarılır. TÖKÜNTÜLƏRDƏ BİTKİLƏR ÜÇÜN ZƏHƏRLİLİK (TOKSİKLİK) – süxur töküntülərində suda asan həll olunan və bitkilər üçün zərərli duzların miqdarının yol verilən həddən (>0,25%) çox, yüksək qələvi (su suspenziyasında pH-ın 9,0-dan yuxarı) və güclü turş mühitin (pH-3,5-dən aşağı) olması ilə yaranır. Töküntülərdə ağır Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 466
metalların (qurğuşun, sink, civə, kadmium, xrom və başqa elementlər) həddən çox toplanması ilə də canlı aləm üçün toksiklik yarana bilər.
yayılan ilkin bitkilər. Bitkilərin tərkibi töküntüləri əhatə edən ərazidə yayılmış səciyyəvi bitkilərin xüsusiyyətlərindən, bitki sporlarının yayılmasından və töküntü süxurlarının aqrokimyəvi xassəsindən asılıdır. Töküntülərdə ilk bitki toxumlarının çıxışı küləklə gətirilən bitki növləri hesabına olur. Rayonun təbii amillərindən və töküntüləri təşkil edən süxurların fiziki və kimyəvi xassələrindən asılı olaraq ilkin ot bitkiləri alaq və ya yayılma arealına malik zonal bitki növləri ola bilər. Download 3.98 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|