Ekoloji LÜĞƏt a
Download 3.98 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 1
EKOLOJİ LÜĞƏT
A B C Ç D E Ə F G H X İ K Q L M N O Ö P R S Ş T U Ü V Y Z
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 2
A ABADLAŞDIRMA (ərazini) – hər hansı bir sahədə əhalinin yaşayışı, işləməsi və istirahəti məqsədilə texniki və estetik şərait yaratmaq (məs. suyun, kanalizasiyanın çəkilməsi, cığır açmaq, parkda skamyalar qoymaq, bədii, mənzərəli guşələr düzəltmək və s). ABİOGENEZ – termin Yerdə həyatın mənşəyi nəzəriyyəsinə aiddir: ilkin oksigensiz atmosferdə qeyri-üzvi (bioloji) reaksiyalar, yəni canlı orqanizmlər iştirak etmədən üzvi birləşmələrin əmələ gəlməsi prosesi.
təsirinə məruz qalmayan qatı. ABİOTİK AMİLLƏR – Canlı orqanizmlərə təsir göstərən qeyri- üzvi mühit şəraitinin məcmusu. A.a. kimyəvi (atmosferin, dəniz suları- nın, şirin suların, torpağın və s-nin kimyəvi tərkibi), fiziki və ya iqlim (temperatur, atmosfer təzyiqi, hava kütləsinin qarışığı, kosmik radiasiya, günəş radiasiyası və s.) amillərinə bölünür. A.a.-in canlı orqanizmlərə təsirini ekologiya elmi öyrənir. İnsanın təsərrüfat fəaliyyəti torpağın strukturuna və tərkibinə, su rejiminə, biosferdə maddələr dövranına təsir göstərərək uzun təkamül ərzində orqanizmlərin adaptasiya olunmuş A.a.-ri nəzərə çarpacaq dərəcədə dəyişə bilər.
dən dərin olan sahəsi (6000-7000 m-ə qədər). Bu sahə qaranlıq olub, temperaturu daima aşağıdır, bitkisi bəzi bakteriyalardan və bir neçə növ saprofit yosunlardan ibarətdir, heyvanları ya gözsüzdür və ya böyük gözləri vardır, bir çox orqanizm isə özü işıq verir.
cismin səthindən maddələrin aparılması (texn); 2) buzlağın və qar örtüyünün əriməsi və buxarlanması nəticəsində kütləsinin azalması.
hazırda da yaşayan orqanizmlər (flora və fauna)olub çox vaxt relikt növ- Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 6
lərdir. Məsələn, Avstraliyada evkalipt. Flora və faunanın analizi vaxtı genoelementlərin xüsusi qrupunu birləşdirir. 2) müəyyən ərazinin qədimdən məskunlaşan ilkin sakinləri (əhalisi).
pədöyənlərin təsirilə iri su hövzələrinin (dəniz, göl, su anbarı) sahillərinin və sahilyanı dib hissəsinin dağılıb uçulması.
yaranan sahillər (terraslar). ABSORBSİYA – cismin bütün həcmi ilə maddəni udması. AÇIQ EKOLOJİ SİSTEM – ətraf mühitdə həm maddələrlə, həm də enerji ilə mübadilə aparan sistem. A.e.s.-ə bütün təbii ekosistemlər və aqrosenozlar aiddir.
əlaqədar birbaşa yer səthində görülən kompleks işlər. AÇMA SÜXURLAR – faydalı qazıntıların açıq üsulla çıxarılması zamanı onları örtən və istismar ərəfəsində kənara atılan faydasız süxurlardan ibarət töküntülər. Gələcəkdə aparılması nəzərdə tutulan rekultivasiyanın üsulları və növləri kənara atılan süxurların tərkibindən və onların bioloji rekultivasiyaya yararlılıq dərəcəsindən çox asılıdır. Ona görə də rekultivasiyaya aid layihələr tərtib edilərkən süxurların bioloji cəhətdən yararlılıq dərəcələri müəyyənləşdirilməlidir.
xeyli kiçik hissəsinə deyilir. Bütün qurunun 9,9 mln km 2 -ni A.-lar təşkil edir. ADA EKOSİSTEMLƏRİ – dəniz və göl adalarının ekosistemləri. ADA FAUNASI – təcrid olunmuş quru sahəsinin (adanın) faunası. A.f-nın xüsusiyyətləri adanın mənşəyi və onun materikə uzaq-yaxınlığı ilə əlaqədardır. Materikdən uzaqda vulkan nəticəsində yaranmış okean adalarının faunası çox kasıbdır; çünki belə adaların faunası hava ilə, yaxud üzən əşya üstündə keçən heyvanlar hesabına yaranır. Materik adalarında endemik növlər çox olur; Məməlilər (Filippin camışı, poni və s.) materiklərdən kiçik, quşlar və sürünənlər (varan, tısbağa) isə çox zaman iri olur. A.f. insan fəaliyyəti nəticəsində çox tez dəyişərək, əv- vəlki şəklini və xarakterik əlamətlərini itirir.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 7
ADA FLORASI – təcrid olunmuş quru sahəsinin (adanın) florası. A.f. adanın təcrid dərəcəsindən, müddətindən və floranın inkişaf şəraitinin xüsusiyyətindən asılıdır. A.f.-nın növləri materiklərlə müqayisədə sayca az olur. Materikə yaxın adalarda (məs. Yapon adalarında) endemiklər nisbətən azdır. Materik mənşəli iri adaların (İndoneziya, Filippin adaları) florası, növlərinin sayına görə çox vaxt materik növlərindən geri qalmır, adətən, endemiklərin inkişaf səviyyəsinə görə onlardan üstün olur. ADA İQLİMİ – yay və qış temperaturları nisbətən az fərqlənən iqlim.
ADAPTASİYA (yun. adaptation - uyğunlaşma) – orqanizmlərin (fərd, populyasiya, növ) quruluş və funksiyalarının, eləcə də onların orqanlarının mühit şəraitinə uyğunlaşması. Bioloji A. bir çox nəsillərin ömrü boyu dəyişilən mühit şəraitinə uyğunlaşması. (məs. soyuğun təsiri ilə heyvanlarda tük, yaxud yunun uzanması), fizioloji A. mühit şəra- itinin nisbətən qısamüddətli dəyişikliklərinə orqanizmlərin sürətlə uyğunlaşması (məs. dəyişilən işıq şəraitində gözün əşyanı aydın seçməsi, orqanizmlərin ancaq atmosfer təzyiqi şəraitinə uyğunlaşması və s.). Mühitin dəyişilməsi ilə əlaqədar yeni keyfiyyət dəyişikliyi kimi meydana çıxan A. bitki və heyvan orqanizmləri arasında geniş yayılmış- dır.
ADAPTASİYA SİNDROMU – orqanizmin xarici faktorların stres təsirinə reaksiyasını səciyyələndirən ümumi dəyişikliklərin məcmusu, bax. stres.
uyğunlaşmağa qabil olan sistem. ADAPTOGENLƏR – sağlamlar üçün dərmanlar-adaptasiya xassələri daşıyan təbii dərman bitkiləri: yuxunu normaya salır, həyat tonusunu canlandırır, ekstremal şəraitdə iş qabiliyyətini artırır, infeksiyaya qarşı davamlılığı yüksəldir, emosional (stres) yükün qarşısını alır. A.-dən aşağıdakıları göstərmək olar: uzaq şərq jenşeni, çin limonniki (şizandra), eleuterokokku və s. Amerikanın herbalayf Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 8
(Nervalife) firmasının hazırladığı «Kişi faktoru”» və «şizandra»” prepa- ratlarının hazırlanmasında bu bitkilərdən istifadə edilmişdir. ADRENALİN – böyrəküstü vəzinin hormonu, oksigendən istifadəni və arterial təzyiqi yüksəldir, maddələr mübadiləsini stimullaşdırır. ADSORBSİYA – qaz və ya məhluldan hər hansı maddənin maye və ya bərk cismin (adsorbentlərin) səth təbəqəsi ilə udulması prosesi. Havaya qarışmış xlor qazını aktiv kömürün udması A.-ya misal ola bilər. A. dərəcəsi götürülən adsorbentin xassələrindən, A. edilən maddənin təbiətindən və temperaturundan asılıdır. Temp-r yüksəldikcə A. zəifləyir. A. hava və qazların təmizlənməsində (məs. əleyhqazda), tez uçan məhsulların (benzin, efir, ətriyyat) udulmasında, bioloji aktiv maddələrin (vitamin, ferment, antibiotik və s.) alınması və təmizlənmə- sində, poliqrafiya, radioelektronika və s-də tətbiq olunur. A. hadisəsi təbiətdə geniş yayılmışdır. ADVENTİVLİK (lat. adventicus - yad) – hər hansı bir növün digər qruplaşmadan və ya yayıldığı yerdən gəlməsi (immiqrasiyası). ADVENTİKATOR – müəyyən qruplaşmaya təsadüfən daxil olan növ. (biol.) ADVENTİV ORQANİZMLƏR – insan tərəfindən təsadüfən və ya müəyyən məqsədlə digər iqlim zonalarından başqa şəraitə (həmin vilayət üçün yeni şəraitə) gətirilən bitki və heyvanlar.
zənginləşdirmə. 1) Suyun A.-Sı – suyu oksigenlə zənginləşdirmək, suyu zərərli qatışıqlardan (həll olmuş qazlar, dəmir birləşmələri və s.) təmizləmək, həmçinin bioloji təmizləmə qurğularında çirkabdakı üzvi maddələri və digər çirkləri minerallaşdıran mikroorqanizmlərin həyat fəaliyyətini təmin etmək üçün tətbiq olunur.
mübadiləsi. Qaz mübadiləsi zamanı torpaqdakı hava bitki köklərinin və mikroorqanizmlərin tənəffüsünə lazım olan oksigenlə, yerə yaxın hava təbəqəsi isə bitkinin fotosintez prosesində istifadə etdiyi karbon qazı ilə zənginləşir. Torpaq xırda dənəvər strukturlu olduqda A-ya əlverişli şərait yaranır və bitki daha yaxşı inkişaf edir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 9
AEROBİOLOGİYA – aqrobiontları öyrənən biologiya elmi. AEROBİOSFER – Atmosferin canlı orqanizmlərin daim olduğu və özləri üçün əlverişli substratda normal yaşayıb artdığı yerüstü qatı. (yer səthindən 6-7 km-ə qədər hündürlükdə).
Üzvi mənşəli maddələrin oksidləşməsi yolu ilə sərbəst oksigen olan şəraitdə inkişaf edə bilən orqanizmlər. Demək olar ki, bütün heyvanlar, bitkilər, insan, habelə mikroorqanizmlərin çoxu aerob orqanizmlərdir. AEROBİOS – sərbəst oksigenli mühitdə həyat. A. heyvanların və mikroorqanizmlərin böyük əksəriyyəti üçün xarakterikdir. AEROFİTLƏR – özlərinə lazım olan qida maddələrini yalnız atmosferdən alan bitkilər. Bura çiçəkli bitkilərdən səlbkimilər və bromeliya fəsilələrinə mənsub bütün epifitlər, sporlulardan – ağac qabığı, gövdəsi və budaqları. eləcə də torpağın üstündə inkişaf edən bəzi mamır, yosun və şibyə növləri daxildir. A. başqa bitkilərin üzərində olduğuna baxmayaraq, müstəqil qidalanır. Yağıntısız dövrlərdə aerofit şibyə və mamır tamamilə quruyur, lakin məhv olmur, əlverişli şəraitdə yenidən inkişafa başlayır. AEROFOTOŞƏKİLÇƏKMƏ – təyyarə, vertolyot və digər uçuş cihazları ilə Yer səthinin fotoşəkillərinin çəkilməsi, A. irimiqyaslı (10 000-dən çox), ortamiqyaslı (10 000-30 000) və kiçik miqyaslı (30 000- dən kiçik) aparılır. Ərazinin təyyarədən çəkilməsi paralel marşrutla aparılır. Bu marşrutların bir-birindən uzaqlığı elə müəyyən edilir ki, qonşu marşrutlara aid aeroşəkillər, orta hesabla, bir-birini 30 % (eninə örtmə), bir marşruta aid qonşu şəkillər isə bir-birini 60 % (uzununa örtmə) örtsün. Aerofotoşəkillərə əsasən şəkil montaj edilir və fotosxem qurulur. Fotosxem şəkillərin mərkəz hissələrindən qarışdırılmış bütün ərazinin aeroşəklini verir.
Yer səthinin öyrənilməsi üsullarından biri. A.d-də rəngli aerofotoşəkil, zərrəbin, parallaktik xətkeş, stereoskop və s-dən istifadə edilir. Topoqrafik deşifrləşdirmə aerofotoşəkildəki sahənin təfsilatı (bitki örtüyü, hidroqrafiya, yaşayış məntəqələri, yollar, sərhədlər və s.) və relyefi ayırd edilib topoqrafik xəritədə göstərilir. Xüsusi deşifrləşdirmə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 10
isə geoloji, hidroloji, torpaqşünaslıq və s. məqsədlər üçün aparılır. Geoloji deşifrləşdirmədə aerofotoşəkildə əks olunmuş geoloji obyekt, süxur, faydalı qazıntı və b. geoloji xüsusiyyətlər ayırd edilir. AEROFOTOTOPOQRAFİYA – aerofotoşəkilçəkmə materialları əsasında topoqrafik xəritələrin tərtib üsullarını öyrənən elmi fənn. AEROLOGİYA (yun. Aer – hava, logos - elm) – atmosferin yuxarı qatlarında havanın vəziyyətini öyrənən elm. Atmosferin yuxarı qatları təyyarə, şar, zond, raket, süni peyk, kosmik hava gəmisi vasitəsilə qaldırılan, özüyazan və göstəricilərini radio ilə yerə verən cihazlar vasitəsi ilə öyrənilir.
orqanizmlər. AEROPONİKA – bitkinin hava mühitində torpaqsız yetişdirilməsi. AEROSƏPİN – təyyarə və ya vertolyotdan xüsusi cihazlar ilə toxum (qum vələmiri və b. ot toxumları) səpilməsi. Bəzi səhralarda qumları, saksaul köklərini torpağa bərkitmək üçün istifadə edilir.
havasından ibarət olan yer qabığı. AEROTAKSASİYA – aerofotoşəkillərin köməyi ilə bitki örtüyünün, xüsusilə meşələrin kəmiyyətcə və keyfiyyətcə qiymətləndirilməsi. AEROTENTLƏR – Aerob (oksigen verməklə) mikroorqanizmlər yerləşdirilən iri dənəvari materiallardan ibarət süzgəcdən keçirmək yolu ilə çirkab suların bioloji təmizlənməsi üçün xüsusi qurğular.
atmosferi olub, Yer səthi hava qatının bir hissəsidir, onun tərkibi və rejimi bilavasitə ekosistemin daxili komponentləri, hər şeydən əvvəl bitki örtüyü və torpağın təsiri altda müəyyənləşir. Bununla yanaşı, A. bütün atmosferin aşağı təbəqəsi olduğu üçün atmosferin xarici təsirlə- rinə güclü məruz qalır. A-un kəmiyyət vəziyyətini və rejimini təsvir etmək məqsədilə geniş kompleks göstəricilərdən istifadə olunur: günəş radiasiyasının intensivliyi, küləyin sürəti, havanın temperaturu və rütu- bətliyi, karbon qazının miqdarı və s.
mühitində (adətən havada) asılı vəziyyətdə olan bərk və maye Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 11
hissəciklərdən ibarət dispers sistem. Bitki tozcuqları ilə doymuş hava, tüstü, duman, tozlu hava təbii aerozollar sayılır. A.-lar təbiətdə və insan həyatında müsbət rol oynayır. Buludlar təbiətdə su dövranını təmin edir. Bitkilərin çoxu çiçək tozcuqlarının A.-u ilə tozlanır, duru yanacaqlar və bərk yanacaqların çoxu A. şəklində yandırılır, bitki ziyanvericilərinə qarşı kimyəvi A-larla mübarizə aparılır. Radioaktiv maddələr, silisium 4-oksid, alüminum oksid, qurğuşun, xrom tozu və s. ilə qarışıq texniki aerozollar çox ziyanlı olub ağır xəstəliklərə səbəb olur. Öskürmə və asqırma zamanı əmələ gələn bakteriyalı A.-lar yoluxucu xəstəliklərin, o cümlədən qripin yayılmasına səbəb ola bilər. AEROZOL ÇİRKLƏNMƏ – havanın xırda dispers maye və bərk maddələrlə çirklənməsi. AEROZOL KATASTROF (FƏLAKƏT) – təbii (məs., vulkan püskürməsi) və ya süni (məs. böyük nüvə konflikti) səbəblər nəticəsində aerozolun miqdarının kəskin yüksəlməsi. Atmosferdə geniş aerozol zo- nasının yaranması atmosferin saflığını azaldır, bununla əlaqədar Yer sət- hinə düşən günəş radiasiyasını zəiflədir. Bu isə, öz növbəsində iqlimin (havanın) soyumasına, geniş ərazilərdə bitkilərin donmasına, heyvanla- rın, insanların soyuqdan və aclıqdan kütləvi qırğınına səbəb olur. A.k. şübhəsiz, keçmiş geoloji dövrlərdə baş vermişdir. O, nüvə müharibəsi olarsa da baş verə bilər.
vəzifəsini görən rənglər. AFİLLİYA (yun. Phyllan - yarpaq) – iqlimin kserotermik şəraiti ilə əlaqədar bitkinin yarpaqsız olması. Fotosintez funksiyasını bu zaman gövdələr yerinə yetirir.
daxil ola bilmədiyi hissəsi (hidrosfer və litosfer daxilində). AĞ GECƏLƏR – qütb dairəsi boyunca ilin yay fəslində müşahidə edilən işıqlı gecələr. Yayda, bu zolaqda günəş az vaxt ərzində üfüq arxasında olduğu üçün gecəyarısı da axşam şəfəqi kimi işıq olur. A.g. maydan iyula qədər San-Peterburq, Oslo, Maqadan paraleli üçün adi haldır.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 12
yayın əvvəllərində yağır. A.y. yağan zaman qismən buludsuz göydənsaçan günəş şüaları onun dənələrini şəffaf göstərdiyi üçün, ona A.y. adı verilib. AĞ YEL – quru və isti külək. Yer kürəsinin quraq rayonlarında ilin isti dövründə müşahidə olunur. Azərbaycanda, əsasən, Kür-Araz ovalığında, Naxçıvan Muxtar respublikasında (hündürlüyü 1500 m-ə qədər olan yerlərdə), Böyük və Kiçik Qafqazın dağətəyi hissəsində şərq və cənub-şərq istiqamətində (sürəti bəzən 10 m/san və daha çox olur) əsir, çox vaxt özü ilə quru çən gətirir. A.y. zamanı havanın temperaturu bəzən birdən-birə 40-42 0 C-yə qalxır, nisbi rütubətlik isə 10-30 %-ə enir. A.y. bitkilər üçün zərərlidir; onların inkişafını zəiflədir və bəzən məhv edir. A.Y-ə qarşı əsas mübarizə vasitəsi tarlaqoruyucu meşələrin salınması və aqrotexniki tədbirlərin aparılması hesab olunur. AĞAC – qol-budağı və gövdəsi oduncaqlaşmış çoxillik bitki. Dendrologiyada ağaclar boylarına görə aşağıdakı təsnifata bölünür: Hündür ağaclar-hündürlüyü 20 m-dən çox. Bura meşəəmələgətirən ağaclar daxildir (palıd, fıstıq, vələs, cökə, ağcaqayın, qovaq, göyrüş, qoz, şabalıd), ortaboylu ağaclar – boyu 10-20 m. (quşarmudu, söyüd, çöl ağcaqayını), alçaqboylu ağaclar – boyu 7-10 m. (alma, yemişan, ardıc). Dünyada ən hündür ağac olan Avstraliya evkalipti və kaliforniya sekvoyası 140-150 m-dək ucalır. Müxtəlif ağacların diametri 12 sm-dən 160 sm-ə qədər dəyişir. Ən yoğun gövdəli ağac Afrika baobabıdır (diametri 14 m-ə çatır). Yetgin meşə ağaclarının yaşı 120-160 ildir. Respublikamızda yaşı 1000 ili ötən yoğun gövdəli çinar, palıd, azatağac və qaraçöhrə ağacları mövcuddur. AĞAC CİNSLƏRİ – ağac bitkilərinin cins və növləri. A.c. iynəyarpaqlı (şam, küknar, ardıc və s.) və yarpaqlı (palıd, fıstıq, vələs, cökə, ağcaqayın, qoz, şabalıd, qovaq, qarağac və s.) ağaclara bölünür. Təsərrüfat əhəmiyyətinə görə meşə, meşə – meliorativ, dekorativ və meyvə verən ağac cinsləri var. A.c.-nin işığa, istiliyə və su rejiminə tələbatı müxtəlifdir. A.c. toxumla, pöhrə verməklə və kök biclərilə ço- xalır. Meşəçilikdə əsas A.c. (palıd, fıstıq, cökə və s.), ikinci dərəcəli A.c.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 13
(çöl ağcaqayını, toz, titrək qovaq və s.), meyvəçilikdə isə tumlu (alma, armud), çəyirdəkli (gavalı. albalı), qərzəkli (püstə, badam, qoz, şabalıd, fıstıq). A.c. ayırırlar. AĞAC KÖMÜRÜ – A.k. böyük məsaməliyə, inkişaf etmiş səthə malikdir, ona görə də qaz və mayedə həll olan bəzi maddələri udmaq (adsorbsiya etmək) qabiliyyətinə malikdir. A.k.-nün sıxlığı vahiddən yüksək olub 1.25 q/sm 3 –a yaxındır. AĞACDƏLƏNKİMİLƏR (Piciformes) – quşlar sinfinin bir dəstəsi. 6 fəsiləyə ayrılır. 400-ə qədər növü var. Həşərat, həşərat sürfəsi, quş yumurtası, meyvə, giləmeyvə və toxum yeyir.
Download 3.98 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|