Elektron mikroskop

2 2 6
www.ziyouz.com kutubxonasi

Skanerlovchi zondli mikroskoplar(SZM)
Faraz qilaylik, sizning ko‘zingizni bog‘lab, qandaydir buyum 
to‘g‘risida ma’lumot berishingizni so‘rashdi. Siz nima qilasiz? Albatta, 
siz buyumni qo‘lga olib, uni ushlab ko‘rib, qandaydir madumot olishga 
harakat qilasiz. Lekin, siz har chand urinmang buyumning ba’zi xossa- 
lari to‘g‘risida (masalan, uning rangi to‘g‘risida) madumot ola bilmay- 
siz. Shunga qaramasdan, siz buyum shakli, o'Ichami, temperaturasi, 
qattiqiigi, maieriali to‘g‘risida ma’lumot berishingiz mumkin.
Skanerlovchi zondli mikroskoplar mana shunday buyum sirtini 
“paypasiash” usulida ishlaydi.
Skanerlovchi zond mikroskoplari atom darajasidagi ajratuvchanlik- 
ka ega bo'lib, faqat vakuumda emas, balki gazli va suyuq muhitlarda 
ham ishlay oladi. Bugungi kunda ular nanotexnologlarning asosiy ana- 
litik qurilmasi bo‘lib xizmat qilmoqda.
Skanerlovchi mikroskoplarning tunnel va atomiy-kuch turlari bilan 
yuqoridagi boblarda tanishib chiqqanmiz, xohlovchilar uni qayta o‘qib 
chiqishlari mumkin. Bu yerda biz ularning ma’nosini qisqacha eslatib 
o‘tamiz.
Skanerlovchi tunnel mikroskop (STM)
STM asosi namuna sirti ustida undan bir nanometrdan kichik uzoq- 
likda sirpanib yuruvchi juda o'tkir ignadan iboratdir. Tunnel effekti tu- 
favli igna uchi bilan sirt orasida tunnel tok o‘tadi (5.4-rasm).
5.4-rasm.
ST M ning ishlash sxem asi.
2 2 7
www.ziyouz.com kutubxonasi

Tunnel tokning namuna bilan igna orasidagi masofaga juda kuchli 

bog‘liqligi (bu masofaning 0,1 nm ga o‘zgarishi tunnel tokni 10 marta 
o'zgartiradi) STM ning yuqori sezuvchanligini ta'minlaydi. Shunday 
kichik masofada ignani tutib turish uchun tunnel tok qiymatiga bogTiq 
o‘zgaruvchi pezomanipulyatorlar bilan boshqariladigan kuzatuvchi 
sistema qurilmasi yaratilgan.
Boshqaruvchi signallar qiymatini oTchab tekshirilayotgan soha 
balandligini aniqlaydi. Ignani namuna sirti bo‘ylab harakatlantirib, bir 
atom oTchami qadar aniqlikda sirt tuzilishini aniqlash mumkin.
Tunnel tokini oTchashga asoslangan ushbu mikroskop yordamida 
olinadigan tasvirlar sirt yaqinidagi elektronlarning fazaviy taqsimla- 
nishi to‘g‘risida maTumotlar beradi. Yaqqol qilib aytganda, tunnel 
mikroskop namuna sirti yaqinidagi elektronlar taqsimotini “ko‘radi”.