Elektroradio ashyolar va tibbiyot texnikasini

Mexanik xossalari. Jismga tashqi mexanik ta’sir ko‘rsatish
atomlarni muvozanat holatidan chiqaradi, jism shakli va hajmini
o‘zgartiradi, ya’ni uni deformatsiyalaydi. Deformatsiyalangan
qattiq jismda deformatsiyani yuza keltiruvchi, tashqi kuch ta’si-
riga teskari yo‘nalishda bo‘lgan ichki elastik kuch
elast
F
yuzaga
keladi.
Jism kesimining birlik yuzasiga mos keluvchi, son jihatdan
elastik kuchga teng bo‘lgan fizik kattalik mexanik kuchlanish  deb
ataladi:


,
elast
F
S
bu yerda, 
elast
F
— elastiklik kuchi, S — kesim yuzasi.

---

20
Kesim yuzasi bo‘ylab kuchlanish o‘zgarmas deb faraz qilinadi.
Deformatsiya birligi bo‘lib, nisbiy deformatsiya 
l
l

, ya’ni
jism uzunlashishining l uning dastlabki uzunligi l ga nisbati
hisoblanadi.
Guk qonuniga binoan, nisbiy deformatsiya kuchlanishga to‘g‘ri
proporsional bo‘ladi:



,
l
l
K
bu yerda, K — elastiklik moduli.
Bir tomonlama cho‘zilish deformatsiyaning sodda turi hisob-
lanadi. Bu vaqtda elastiklik moduli K — Yung moduli (K=E) deb
ataladi. Yung moduli son jihatidan jism uzunligi 2 baravarga
uzunlashishi (qisqarishi) yuz beradigan kuchlanishga teng bo‘ladi:
l = l bo‘lganda E = .
Mustahkamlik. Kuchlanishning deformatsiyaga chiziqli
bog‘liqligi, ya’ni Guk qonuni faqat ma’lum chegaralarda saqlanib
qoladi. Ma’lum 
T
qiymatga yetganda, deformatsiya chiziqli
qonunga nisbatan tezroq o‘zgara (orta) boshlaydi.   
T
bo‘l-
ganda, kuchlanish ta’siri to‘xtatilgach namuna shakli tiklanmaydi.

T
kuchlanish sizilish chegarasi deb ataladi. Mexanik kuchla-
nishning yanada kuchaytirilishi namunaning buzilishiga olib keladi.
Bu jarayon mustahkamlik chegarasi 
must

deb ataluvchi kuch-
lanish qiymatida sodir bo‘ladi. Shisha, keramika kabi materiallarda
plastik deformatsiya kuzatilmaydi va namuna shu zahotiyoq
buziladi: 
T
must



. Bunday moddalar mo‘rt deb ataladi. Mo‘rt
materiallar qisqa vaqtli yuklamalar ta’sirida ham oson buziladi.
Ko‘pgina polimerlarda esa, aksincha, plastik deformatsiya oralig‘i
juda keng bo‘lib, 
must
T



bir necha o‘n martaga yetishi mum-
kin. Shuning uchun ular plastik moddalar deb ataladi.

---

21
Har bir material cho‘zilganda (
ch

), siqilganda (
s
 ), egil-
ganda (
e

) o‘zining mustahkamlik chegarasiga ega bo‘ladi. Metal-
larda bu uch turdagi mustahkamlik chegarasi bir xil tartibga
ega bo‘ladi. Dielektriklarda esa ular kuchli ravishda farqlanadi:
)
,
(
e
ch
s




. Mustahkamlik chegarasi mexanik kuchlanish bir-
ligi — paskallarda (Pa) o‘lchanadi.
Mexanik mustahkamlik moddadagi molekula bog‘lanish turiga
bog‘liq bo‘ladi: kovalent bog‘lanishga ega kristallar (olmos, krem-
niy, germaniy) eng katta va molekular bog‘lanishga ega kristallar
(parafin) eng kichik qiymatga ega bo‘ladi.
Metall o‘tkazgichlarning mexanik xossalari ko‘p darajada
mexanik va temperatura jihatidan ishlov berishga, kiritma mav-
judligiga va boshqalarga bog‘liq bo‘ladi. Kuydirish (keyingi sovitish
yo‘li bilan bir necha yuz darajagacha qizdirish) 
p
 qiymati 
l
l

ning sezilarli kamayishi va ko‘payishiga olib keladi.