Elektroradio ashyolar va tibbiyot texnikasini

j
R
R
, ya’ni simning yuqori chastota tokiga R
j
qarshiligi yanada ortadi. «Yaqinlik effekti» karkas diametriga
ham, sim diametriga ham bog‘liq. Karkas diametri qancha katta
bo‘lsa, «yaqinlik effekti» ning ta’siri va yuqori chastota tokiga
qarshilik shuncha kam bo‘ladi, demak, g‘altak asilligi ortadi. Sim
diametri qancha katta bo‘lsa, tok taqsimotining «o‘roqsimonligi»

---

173
shunchalik kuchli, undagi sarf qarshiligi shunchalik yuqori va
g‘altakning asilligi shunchalik kichik bo‘ladi.
Chulg‘am simining diametrga bog‘liqlik chizmasida (8.5-
rasm) sirt effekti va «yaqinlik effekti» ta’sirini yig‘ib shunday
xulosaga kelish mumkinki, berilgan o‘lchamlarda simning
yuqori chastota tokiga qarshiligining eng kichik qiymati R
min
ni
olish uchun (g‘altakning eng yuqori asilligi) chulg‘am simning
eng ma’qul diametrini tanlash kerak.
Induktivlik g‘altaklarining temperatura barqarorligi ularning
L induktivligi va Q asilligining temperatura ta’sirida o‘zgarishi
bilan aniqlanadi. Temperaturaga qarab g‘altak karkasining uzun-
ligi va diametri o‘zgaradi, temperaturaning ortishi induktivlikni
oshiradi, pasayishi esa — uni kamaytiradi. G‘altakning tempe-
ratura barqarorligi miqdor jihatdan induktivlikning temperatura
koeffitsiyenti ITK va induktivlikning temperatura nobarqarorligi
(sikllimasligi) va induktivlikning ITNK bilan baholanadi:
8.4-rasm. «Yaqinlik effekti» da g‘altak
simidagi tok taqsimoti.

---

174
ITK=L/(L
0 
li; ITNK=100% (
0
0
'
L
L 
)/L
0
,
bu yerda, L
0
— 20°C induktivlik, Gn;
L — temperatura l ga o‘zgargandagi induktivlik o‘zgarishi
(Gn);
'
0
L  berilgan ish diapazonida temperaturaning bir qancha
o‘zgarish sikllarini o‘tkazgandan so‘ng olinadigan 20°C dagi in-
duktivlik (Gn).
Nosikllilik g‘altak parametrlarining qaytmas geometrik o‘zga-
rishlari, jumladan, g‘altak o‘ramining siljishi va deformatsiyasi
oqibatidir.
Keramik yoki polistirol karkas yoxud press kukundan qilin-
gan karkasli bir qatlamli g‘altaklarda ITK=(50100)·10
-6
1/°C,
ko‘p qatlamli g‘altaklarda esa, (100200)·10
-6
1/°C ga teng. No-
sikllilik koeffitsiyentining qiymati foizning o‘ndan bir ulushidan
tortib birlik foizlargacha boradi. Magnit o‘zakli g‘altaklarda
8.5-rasm. G‘altakning yuqori chastotali tokka qarshiligining
chulg‘am simining diametriga bog‘liqligi.
R
R
f 
min
R
f
R
6
R
n
d
d
ort

---

175
ITK
o‘
= ITK+TK
o‘
(bu yerda, TK 
o‘
— o‘zakning amaldagi
magnit singdiruvchanligining temperatura koeffitsiyenti). Bu
formuladagi ikkinchi qo‘shiluvchi ko‘pincha birinchisidan katta
bo‘lganligidan, o‘zakli g‘altakning temperatura barqarorligi
o‘zaksiz g‘altaknikidan doim yomon bo‘ladi. Ferrit o‘zaklari
bo‘lgan kichik o‘lchamli va jajji g‘altaklar induktivligining
barqarorligi, odatda, past bo‘ladi. O‘zakning 
o‘
si qancha
yuqori bo‘lsa, barqarorlik shuncha past bo‘ladi.
Induktivlikning temperaturaga barqarorligini oshirish uchun
KTR kichik bo‘lgan (keramika) karkas olinishi, simni karkasga
zich qilib yopishtirilishi («qaynoq» o‘ram hosil qilish yoki
keramik karkasga kumush yo‘lkalarni kuydirib qoplash) kerak.
Shunday yo‘l bilan QT va UQT g‘altaklarida, induktivlik 10 mk
Gn dan katta bo‘lmagan hollarda ITK =(5

10)·10
-6
1/°C ga
erishishi mumkin. Ko‘p qatlamli g‘altak temirdan yoki alsifer-
dan (ferritdan emas) qilingan o‘zaklar ishlatish yoki umuman
o‘zak ishlatmaslik maqsadga muvofiqdir.
Temperatura ta’sirida asillik o‘zgaradi. Buning sababi — sirtqi
effekt va «yaqinlik effekti» bilan aniqlanadigan simning amal-
dagi diametri yoki karkas diametrining o‘zgarishidir. Tempera-
tura ko‘tarilganda asillik kamayadi, pasayganda esa u ortadi.
G‘altakning xususiy sig‘imi karkas dielektrigi yoki sim
izolatsiyasi orqali o‘ramlar orasidagi C
1
sig‘im va havo orqali
o‘ramlar orasidagi C
Lx
sig‘imlardan tashkil topadi: C
L
=C
L1
+C
Lx
.
C
L1
va C
Lx
sig‘imlar orasidagi o‘zaro nisbat o‘ramning turi va
karkas shakliga bog‘liq. Bir qatlamli g‘altak silliq karkasli
bo‘lsa, C
L1
= (0,30,4)C
L
; o‘yma karkaslisida (spiral ariqchali)
C
L1
=(0,60,8)C
L
; qirrali karkaslisida C
L1
=(0,20,3)C
L
; karkas-
sizlarida C
L
=C
L1
; ko‘p qatlamli g‘altakda C
L1
=C
L
.
G‘altakning tegishli sig‘imi o‘rash turi va o‘ramlar soniga bog‘-
liq. Masalan, C
L
bir qatlamli odim g‘altak sig‘imi 0,5—1,5 pF,

---

176
bir qatlamli yaxlit g‘altakniki 3—5 pF, universal turidagisiniki
5—9 pF, ko‘p qatlamli oddiy g‘altakniki 20—30 pF bo‘ladi.