Elmi redaktor: Rəvcilər: dos. E. N. Kərimo v prof. I. A. Kərimli dos. T.Ş.Şükürov

Forfeytinq və ixrac faktorinqi arasında oxşarlıq və fərqlər 

Əlamotlor

 

Forfeytinq

 

ixrac faktorinqi

 

Malij'yələşdirmə üçün 

yararlılıq

 

Ən çox investisiya malları

 

Istehlak və tez xarab olan mallar, 

investisiya malları və xidmətləri

 

Qüwədəolma vaxlı

 

Qısamüddətli, ortamüddətli və 

uzunmüddətli öhdəliklər (3 aydan 8 ilə 

qədər)

 

Qısamüddətli öhdəliklər (180 günə 

qədər)

 

Maliyyələşdirmənin həcmi

 

Tələbin nominal dəyəri minus dis- 

kont

 

Bir qayda olaraq, hesabın məbləğinin 

80-90%-a qədər

 

Tətbic]inə ilk şərt

 

Borcluların birinci dərəcəli ünvanları 

və ya yaxşı zamin bank, borclunun 

kifayət qədər ödəmə qabiliyyətli 

obnası

 

Xarici idxalçmın tədarükçüsünün və 

ixrac faktorun kifayət qədər ödəmə 

qabilh'

3

'ətli ohnası

 

Xüsusiyyətləri

 

Ümumi həyata keçirmə forfeytoriın 

üzərinə düşür

 

Çox zaman əlavə xidmətlərlə, o 

cümlədən mühasibat, inkasso, 

statistika aparılması ilə əlaqədar olur.

 

Forfeytor ixrac əməliyyatını maliyyələşdirməyə qoşulduğu vaxtdan asılı olaraq ticarət 

edən tərəflərin kontraktdan əvvəlki razılaşmalarını, kontraktın layihəsini, kontraktın özünü 

təqdim  etməyi  tələb  edir,  ixracçının  əqd  üzrə  öz  öhdəliklərinin  yerinə  yetirməsini  təsdiq 

edən  sənədlər  malın  göndərilməsinin  sübutu,  malın  qəbulu-  verilməsi  aktı  və  tərəflərin 

razılaşdığı və kontraktın şərtlərində göstərilmiş digər kağızlar ola bilər. 

Alıcının borcu əlavə zəmanət öhdəliklərilə - akkreditivlərlə, veksellərlə, borc qəbzlərilə, 

zəmanətlərlə təsdiqlənir. Onlar idxalçının ölkəsindəki bankın və ya dövlət strukturunun tam, 

qeyd-şərtsiz, geri çağrılmayan və bütövlükdə köçürülən zəmanətinə malik olur. İdxalçının 

ölkəsindəki birinci dərəcəli bankların zəmanətləri - alıcının öhdəliklərinin təsdiqlənməsinin 

ən  geniş  yayılmış  formasıdır.  Adətən  bank  göndərilən  mala  görə  ödəniş  müddətlərinə 

müvafiq  ödəmə  müddətləri  olan  əqdin  ümumi  məbləğinə  dair  veksellər  verir  və  ya 

akkreditiv qoyur. 

Beynəlxalq  birgə  müəssisələr  (joint  vcntures)  yaradılması  haqqında  sazişlər 

xaricdə müəssisənin yaradılmasına xarici şirkət tərəfindən birbaşa investisiya qoyulmasını 

nəzərdə tutur. Burada  yerli milli şirkət də iştirak edir,  yəni  yerli müəssisənin  yaradılması 

üçün  xarici  və  yerli  investorların  səyləri  birləşdirilir.  Xarici  investor  şirkət  həmin 

müəssisənin  şərikli  sahibi  olur  və  onun  idarə  edilməsində  iştirak  edir.  Xarici  şirkət  yerli 

firmanın səhmlərinin bir hissəsini əldə edə bilər və ya iki yaxud daha çox tərəflər yeni şirkət 

və  ya  müəssisə  yarada  bilərlər.  Belə  vəziyyət  əməliyyat  üzərində  daha  yaxşı  nəzarəti  və 

bazarın daha yaxşı başa düşülməsini təmin edir, yerli tərəfdaşla daha sıx əlaqə yaradır və 

nəticədə  birgə  müəssisələr  ekspropriasiya  (mülkiyyətin  itirilməsi)  təhlükəsinə  daha  az 

dərəcədə məruz qalırlar. 

Beynəlxalq  birgə  müəssisələrin  (BM)  əhəmiyyəti  onlar  xarici  bazarın  tanış  olmayan 

mühitinə  inteqrasiya  olunmaq  imkanı  verdikcə  artır  və  çox  zaman  onlar  xarici  ölkədə 

müstəqil biznes təşkil edilməsi yolunda aralıq halqası rolu oynayır (məsələn, birgə 

256 

sahibkarlıq üzrə yerli tərəfdaşının payının satınalınması yolu ilə) (şəkil 19.5). Belə ki, XX 

əsrin  90-cı  illərində  beynəlxalq  BM  yaradılması  haqqında  məlumatların  miqdarı  hər  il 

təxminən  50%  artmışdı  və  məsələn,  ABŞ  şirkətləri  təxminən  12000  BM  iştirakçısıdırlar, 

onların payına həmin BM-də səhmdar kapitalın 10-dan 50%-ə qədər düşür. 

Məsələn,  Amerikanın  Otis  Elevator  şirkətinin  Çin  üçün  liftlər  istehsalı  üzrə  Çinin 

Tianjin  Lifts  firması  ilə  BM  vardır.  Fransanın  Alsthom  yüksəksürətli  qatarlar  şirkəti 

Kanadanın  Bombardier  of  Montreal  şirkətilə  Nyu-York  metropoliteni  üçün  vaqonlar 

istehsalı  üzrə  BM  təşkil  etmişdir.  ABŞ  şirkətləri  1987-ci  ildə  BM  yaradılması  haqqında 

Avropadakı  tərəfdaşları  ilə  294  və  Yaponiyadakı  tərəfdaşları  ilə  114  saziş  bağlamışlar, 

Avropa şirkətləri isə Yaponiya şirkətlərilə birgə müəssisələr yaradılması haqqında 92 saziş 

bağlamışlar. 

Müəssisələrin sayı 

 

dinamikası. 

1- ABŞ və Avropa; 2 - ABŞ və Yaponiya; 3 - Avropa və Yaponiya. 

Amerika  və  Yaponiya  avtomobil  şirkətlərinin  BM  yaratması  misalları  maraqlıdır; 

NUMMİ  (Kaliforniyada  General  Motors  və  Toyota)  birfə  zavodu  Chevy  Nova  azlitrajh 

avtomobillər buraxır və Meksikada Ford zavodu və Toyo Koyyo (Mazda). 

Azərbaycanda  keçid  dövrünün  əvvəllərindən  xarici  şirkətlər  ölkənin  bazarına  daxil 

olmaq üçün BM yaradılması formasından fəal istifadə edirlər. 

Birgə müəssisələr müxtəlif tip olur, əvvəla, kontraktlı  və ya müqaviləli  və səhmdar 

birgə müəssisələrini fərqləndirirlər. Müqaviləli formalı birgə müəssisə yaradılan 

257 

zaman  əlahiddə  təşkilat  vahidi  yaranmır:  iki  və  daha  çox  şirkət  müəyyən  tərəfdaşlıq 

ittifaqında  birləşirlər  və  investisiya  xərclərini,  riski  və  uzunmüddətli  mənfəətləri  öz 

aralarında bölürlər. Belə tərəfdaşlığın məqsədi sahibkarlıq layihəsi və ya uzunmüddətli birgə 

fəaliyyət ola bilər. Belə tipli birgə müəssisələrə neft yataqlarının kəşfiyyatında, aviakosmos 

və avtomobil sənayesində rast gəlmək olar. 

Səhmdar  birgə  müəssisələri  tərəfdaşların  pay  iştirakı  ilə  yeni  şirkət  yaradılmasını 

nəzərdə tutur, ona ölkənin və xarici ölkələrin investorları birlikdə sahib olurlar və onu birgə 

idarə edirlər. 

ikincisi, birgə müəssisələr quraşdırma zavodları və ya istehsal müəssisələri şəklində 

ola bilər. 

Xarici bazarda məhsulun satışının genişlənməsi üçün şirkətlər xaricdə  yerli şirkətlərlə 

birlikdə quraşdırma müəssisələri (assembIy plant) yaradırlar. 

Xaricdə  satışın  təşkilinin  belə  forması  xarici  ölkələrin  mallarının  yolunda  gömrük 

maneələrindən  yan  keçmək  və  yerli  istehsal  şəraitinin  üstünlüklərindən  (məsələn,  ucuz 

xammaldan və işçi qüvvəsindən) istifadə etmək imkanı yaradır. Quraşdırma zavodu forması 

birbaşa  ixrac  və  xaricdə  istehsal  arasında  müəyyən  kompromisdir.  Firmanın  yerləşdiyi 

ölkədə  hazırlanmış  detallar  və  qovşaqlar  hazır  məhsulun  quraşdırılması  (yığılması)  üçün 

digər  ölkəyə  göndərilir.  Belə  birgə  müəssisələrdə  yığılmış  (quraşdırılmış)  məhsul  onun 

istehlakçılarının  əsas  bazarlarına  yaxın  olur  və  həm  quraşdırma  aparılan  ölkənin  özündə, 

həm də üçüncü ölkələrdə satıla bilər və quraşdırma üçün əsas detalları göndərən ölkəyə idxal 

edilə bilər. Birgə istehsal müəssisəsi (manufacturing plant) çox geniş yayılmış formadır və 

xaricdə yerli şirkətlərlə birgə istehsal təşkilini nəzərdə tutur. Bu halda kooperasiya əlaqələri 

quraşdırma istehsalı təşkilindəkindən daha çox olur və bir qayda olaraq, istehsal və idarəçilik 

texnologiyalarının  verilməsi  nəzərdə  tutulur.  Bununla  da  idxalçı  ölkədə  ticarət-siyasi 

məhdudiyyətlərə  yol  verməmək  və  eyni  zamanda  sahibkarlıq  fəaliyyətinə  görə  riski  tam 

daşımamaq imkanı təmin edilir. 

Məsələn, hazırda xarici ölkələrin avtomobillərinə münasibətdə idxal məhdudiyyətlərilə 

və  bir  sıra  digər  səbəblərlə  əlaqədar  xarici  avtomobil  şirkətləri  Rusiya  bazarında  öz 

məhsullarının  satışının  fəallaşdırılması  üçün  birgə  istehsal  müəssisələri  təşkili  yolu  ilə 

getməyə başlamışlar. BMW, Ford və digər şirkətlər belə siyasət aparırlar. 

Birgə müəssisələr və ya birgə sahiblik müəssisələri (o cümlədən quraşdırma müəssisələri 

şəklində,  istehsal  müəssisələri  şəklində  də  və  istənilən  digər  formada)  qəbul  edən  tərəfin 

məşğulluğun artması və yerli xammalın tədarükü nöqteyi-nəzərindən böyük marağını təmin 

edir və öz mallarını xarici ölkələrin bazarlarına daha fəal yeridilməsinə imkan yaradır. Belə 

forma  sahibkarlıq  riskini  azaldır,  çünki  yerli  tərəfdaşın  təcrübəsindən,  onun  yerli  bazarı, 

standartları və qaydaları bilməsindən istifadə oluna bilər. 

Yerli  tərəfdaş  xarici  şirkətin  maliyyə,  idarəçilik,  marketinq  və  b.k.  ehtiyatlarını  cəlb 

etməklə əhəmiyyətli dərəcədə udur. Belə ki, Macarıstan şirkətləri xarici tərəfdaşlarla birgə 

müəssisələr  çərçivəsində  marketinq  texnologiyaları  əldə  edilməsi  nəticəsində  əhəmiyyətli 

dərəcədə  qazanmışlar  (udmuşlar)  və  bu  onlara  dünya  bazarlarında  rəqabət  üstünlükləri 

imkanı vermişdir. 

Beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlıq forması kimi birgə müəssisələrin öz nöqsanları da vardır, 

belə  ki,  çox  zaman  tərəfdaşlar  arasında  maliyyə  məsələləri,  investisiyalardan  istifadə 

edilməsi, strategiyalar və marketinqin təşkili məsələləri və b.k. üzrə fikir ayrılıqları yaranır. 

Bundan əlavə, xarici investorun və yerli menecmentin işinin uyğun- 

258 

laşdırılması və müxtəlif idarəetmə üslubu da mübahisələrə və ciddi problemlərə səbəb ola 

bilər.  Xarici  tərəfdaşın  əvvəllər  yaradılmış  BM-dən  öz  vəsaitlərinin  götürməsi  halları  az 

deyil. Belə vəziyyətlərə yol verilməməsi üçün sazişə informasiya mübadiləsini və BM-nin 

idarə olunmasının həyata keçirilməsi qaydasını tənzimləyən müddəalar daxil etmək, habelə 

BM-nin fəaliyyətinin səmərəhliyinin qiymətləndirilməsi və ona xitam verilməsinin mümkün 

olması proseduralarını şərtləndirmək məsləhət görülür. 

BM yaradılması, bir tərəfdən, birgə beynəlxalq sahibkarlıq fəaliyyəti formasıdır, digər 

tərəfdən isə - birbaşa xarici investisiyalaşdırma formasıdır, yəni birgə müəssisələr - xarici 

tərəfdaşla  birgə  fəaliyyəti  və  eyni  zamanda  birbaşa  xarici  investisiyaların  həyata 

keçirilməsini nəzərdə tutan kombinasiya edilmiş formadır. 

Birbaşa sahiblik və yiyələnmələr (birbaşa investisiyalaşdırma). Şirkət xarici ölkədə 

hüquqi imkanlar və sabit şərait və özünün maliyyə vəsaitləri olan halda daha riskli fəaliyyətə 

gedir və birbaşa investisiyalaşdırma əsasında xarici şirkətlərə və müəssisələrə tam yiyələnir. 

Bu  konsernlər  və  ya  konqlomeratlar  çərçivəsində  törəmə  və  hüquqi  sərbəst  şirkətlər 

yaradılması formasında birləşmə və ələ keçirmə (udma) vasitəsilə baş verə bilər. Çox halda 

bu birgə sahibkarlıq formasının inkişafı kimi, tərəfdaşın payının satınalınması zamanı baş 

verir. Şirkət habelə xarici ərazidə özünün yeni şirkətlərinin və müəssisələrinin yaradılması 

yolu  ilə  də  gedə  bilər.  Bu  halda  müstəqil,  100% şirkətə  məxsus  quraşdırma  müəssisələri, 

istehsal müəssisələri, ticarət təşkilatları və b.k. olur. 

Beynəlxalq  sahibkarlıq  fəaliyyətinin  təşkilinin  belə  forması  çox  böyük  kapital 

qoyuluşları ilə və idarəçilik fəaliyyətinin mürəkkəbliyilə səciyyələnir və eyni zamanda xarici 

bazara yeridilməyə, ixtisaslı işçi qüvvəsinə, milli menecmentə, yerli təcrübəyə, yerli bazarla 

və  müəssisənin  yerləşdiyi  ölkənin  hökumətilə  əlaqələrə  sürətli  yol  açır.  Birbaşa 

investisiyalaşdırma əsas etibarilə bolluq olan (doymuş) bazarda həyata keçirilir. 

Bu, o halda baş verir ki, şirkətin artıq ixrac ticarətinin təşkilində zəngin təcrübəsi vardır 

və  xarici  bazar  kifayət  qədər  tutumludur.  Bundan  əlavə,  əgər  şirkət  xaricdə  ucuz  işçi 

qüvvəsindən  və  ucuz  xammaldan  istifadə  etməyə  hesablayırsa,  habelə  yerli  hökumət 

tərəfindən investisiyalar üçün güzəştli şərtlər olacağını proqnozlaşdırırsa və hazır məhsulu 

istehlakçılara  çatdıranda  nəqliyyat  vəsaitlərinə  qənaət  etməyi  planlaşdırırsa,  bu  halda  da 

birbaşa investisiya həyata keçirilir. Xaricdə öz müəssisələrini yaratmaq şirkətin nüfuzunun 

(imicini) yüksəldir, onun yerli hökumətlə və ictimai dairələrlə münasibətlərini yaxşılaşdırır, 

çünki əlavə iş yerləri yaradılır, yerli ticarət firmaları ilə əlaqədar fəallaşır və bu son yekunda 

öz məhsulunu yerli bazarın şəraitinə daha yaxşı uyğunlaşdırmaq imkanı verir. Bu halda ona 

(boş)  şirkət  biznes  üzərində  tam  nəzarətə  malik  olur,  onun  uzunmüddətli  beynəlxalq 

məqsədlərinə  müvafiq  marketinq  və  istehsal  strategiyası  aparmaq  və  biznesdən  bütün 

gəlirləri almaq hüququ olur. 

Yeni  xarici  bazarlara  çıxan  zaman  birbaşa  yiyələnmə  formalarından  müvəffəqiyyətlə 

istifadə  edilməsinə  misal  kimi  Amerikanın  soyuducular,  paltaryuyan  maşınlar  və  digər 

elektrik  məişət  texnikası  istehsalı  üzrə  ixtisaslaşan  Whirlpool  elektrotexnika  şirkətinin 

strategiyasını göstərmək olar. Bu şirkət Avropa ölkələrinin bazarlarına çıxan zaman Philips 

şirkətinin  analoji  biznesini  əldə  etmiş  və  Avropa  bazarının  müvafiq  seqmentləri  üçün 

müvafiq yeni məhsul növləri hazırlamaq imkanlarından istifadə etmişdir. Yaxud, məsələn, 

ABN  Amro  Avropa  bankı  bir  sıra  yiyələnmələr  hesabına  Amerika  bazarını  qazanmış  və 

nəticədə ABŞ-da ən iri xarici bank olmuşdur. 

Xaricdə törəmə müəssisə yaradılmasında nəzərdə tutulur ki, onun fəaliyyəti ana 

259 

(baş)  şirkətin  fəaliyyəti  ilə  çox  cəhətdən  oxşar  olacaqdır,  bununla  belə  istehsalla,  satışla, 

qiymətqoyma  ilə,  məhsulun  xarici  bazarda  irəliləməsilə  əlaqədar  bütün  məsələlərin  idarə 

edilməsini xarici filialın meneceri həyata keçirir. 

Eyni  zamanda  xaricdə  öz  müəssisəsinin  təşkil  edilməsi  sahibkarlıq  mühitinin  qeyri- 

sabitliyilə, hökumətin dəyişilməsinin, ekspropriasiyamn, yerli valyutanın devalvasiyasının 

və b.k. mümkünlüyü ilə əlaqədar xeyli xərclərlə və yüksək risk dərəcəsilə müşayiət olunur. 

Müxtəlif ölkələrin şirkətləri, o cümlədən rəqib  şirkətlər də xarici  bazarın  qazanılması 

(tutulması)  üzrə  öz  səylərinin  razılaşdırılması  məqsədilə  yumşaq  ittifaq  formalarının, 

məsələn,  strateji  alyansların  və  konsorsiumların  yaradılmasına  gedirlər  və  bu  onların 

beynəlxalq rəqabət qabiliyyətini əhəmiyyətli dərəcədə yüksəldir 

3.

 

Xarici bazarlarda satış formasının seçilməsi meyarları 

Xarici  bazarlara  yeridilmə  formasının  və  ya  üsulunun  seçilməsi  bir  çox  amillərdən 

asılıdır.  Onlar  üç  əsas  mövqe;  xərclər,  risk  dərəcəsi,  nəzarət  və  təsir  səviyyəsi  ətrafında 

qruplaşdırıla bilər (cədvəl 19.2). 

istənilən zaman bu matrisanı digər amillər; investisiyaların səviyyəsi, satışların həcmi, 

ümumi idarəçilikdəki pay, bazar payı, əhatə payı, sinergizm, əqdin qayıtma qabiliyyəti və 

başqaları hesabına genişləndirmək olar. 

Beynəlxalq  bazara  çıxan  şirkət,  bir  qayda  olaraq,  dolayı  ixracdan  başlayır  və  sonra 

biznesin inkişafına əlverişli şərait olan halda birbaşa ixrac istiqamətində xaricdə istehsalın 

təşkil edilməsinə doğru tədricən inkişaf edir. 

Amerika  şirkətlərinin  xarici  bazarlara  çıxması  üsullarının  tədqiqatlarından  birinin 

nəticələri  göstərmişdir  ki,  soruşulanların  51%-i  məhsulun  ixracı  ilə  məşğul  olurlar,  7%-i 

lisenziyah  əməliyyatları  həyata  keşirirlər,  11%-i  xaricdə  birgə  müəssisələrin  çərçivəsində 

işləyirlər, 31%-i birbaşa investisiyalar həyata keçirmişlər (20%-i xaricdə öz müəssisələrini 

yaratmışdır və 11%-i yerli müəssisələri öz mülkiyyətinə almışlar). 

Cədvəl 19.2 

Şirkətin  xarici  bazarda  irəliləməsi  formasının  seçilməsinin  sadələşdirilmiş 

matrisası 

Meyarlar

 

Sə\iyyə

 

Ri.sk

 

Xərclərin səviyyəsi

 

Nəzarətin səviyyəsi

 

Yüksək

 

Birbaşa investisij'a

 

Birbaşa investisiya

 

Birbaşa investisiya Birbaşa 

ixrac

 

Orla

 

Birgə investisiya

 

Birgə müəssisələr Birbaşa 

ixrac

 

Birgə müəssisələr 

Lisenziyalaşdırma

 

Aşağı

 

Lisenziya la şdı rma 

Birbaşa ixrac Dolayı ixrac

 

Lisenziyalaşdırma Dolayı 

ixrac

 

 

Xarici satışın təşkili formalarının seçilməsinin amilləri həm xarici, həm də daxili amillər 

ola bilər (şəkil 19.6). 

Beynəlxalq  marketinqdə  etnik  satış  şəbəkələri.  Beynəlxalq  satış  kanallarının 

optimallaşdırılması  strategiyasını  hazırlayan  zaman  beynəlxalq  satış  şəbəkələrinin 

əhəmiyyətini qiymətləndirməmək olmaz. Beynəlxalq bizneslə məşğul olan sahibkar nəzərə 

almalıdır ki, müasir beynəlxalq bazar inkişaf etmiş satış şəbəkələri olması ilə 

260 

səciyyələnir.  Onlardan  əsaslan  yəhudi,  Britaniya,  Yaponiya,  Çin,  Hindistan,  Vyetnam  və 

başqalarının  şəbəkələridir.  Beynəlxalq  etnik  ticarət  şəbəkəsi  -  beynəlxalq  vasitəçilərin  və 

ticarətçilərin açıq ifadə olunan qrup eyniləşdirilməsilə səciyyələnən, ümumi qrup dəyərləri, 

tərəfdarlığı  və  yerli  mədəniyyətlərə  çətin  uyğunlaşan  beynəlxalq  şəxsiyyətlərarası 

münasibətləri olan transmilli etnik qruplarıdır. 

Beynəlxalq  ticarət  sahəsində  iqtisadçılar  və  mütəxəssislər  çox zaman  belə  beynəlxalq 

satış şəbəkələrinin əhəmiyyətini qiymətləndirmirlər, bunun nəticəsində milli malların dünya 

bazarlarında beynəlxalq  rəqabət  qabiliyyəti  aşağı düşür. Beynəlxalq  dairədə biznesmenlər 

özlərinin  etnik  şirkətlərini  yaradırlar  və/və  ya  artıq  mövcud  olan  peşəkar  qlobal  etnik 

şəbəkələrlə sıx əlaqə saxlayırlar və onlardan öz ticarətinin inkişafı üçün istifadə edirlər. 

Böyük  əksəriyyətinin  beynəlxalq  ticarət  edilməsində  az  təcrübəsi  olan  Rusiya 

sahibkarları üçün də belə satış strategiyası labüddür. 

 

Yəhudi  etnik  şəbəkəsi  xüsusi  etibar  münasibətlərilə  və  ticarət  əqdlərinin  bağlanması 

ənənələrilə təmsil edilmişdir ki, bu da bağlanan əqdlərin riskini və xərclərini azaldır. Yəhudi 

ticarət  vasitəçiləri  və  maliyyəçiləri  arasında  təhsil  yüksək  qiymətləndirilir,  onlar  böyük 

mobülik (fəaliyyətlilik), səriştəlilik və yüksək rəqabət qabiliyyəti ilə fərqlənirlər. 

Britaniya etnik şəbəkəsi beynəlxalq ticarətə böyük əhəmiyyət verməklə və tarixən yeni 

vəsaitlər və satış bazarları axtarışında olmaqla, hələ XVII əsrdə yaranmağa 

261 

başlamışdır  və  bir  çox  cəhətdən  müasir  ticarət  və  elm  dili,  qanunları,  beynəlxalq  ticarət 

elmini və məharətini (mədəniyyətini) yaratmışdır. Britaniyanı qədimdən dükançılar ölkəsi 

adlandırırdılar.  O,  xərclərin  hesablanmasında,  maliyyə  uçotu  aparılmasında,  habelə 

menecmentdə və idarəçilik, marketinq qərarları qəbul edilməsində rəqabət səmərəliliyinin 

lideri olmuşdur. 

Yaponiya  etnik  şəbəkəsi  ingilislərin  və  amerikalıların  bölüşdürmə  innovasiyasına 

bənzər  yaradılmışdır. Yaponiya ticarət  şirkətləri  yer kürəsinin bütün  guşələrinə öz ticarət 

agentlərini  göndərirdilər,  onlar  bir  neşə  il  xaricdə  yaşayaraq,  özlərinin  ticarət  biznesinin 

uyğunlaşdırılması üçün bu ölkələrdə satışın təşkilinin xüsusiyyətlərini öyrənmişlər. Müasir 

iri  beynəlxalq  etnik  şəbəkələrdən  biri  300  illik  tarixi  olan  ailə  qəbilələri  təşkil  etmişlər. 

Yaponiya  beynəlxalq  ticarət  qəbilələrini  qarşılıqlı  yardım  hissi,  mənfəətin  ailə  biznesinin 

genişləndirilməsinə,  yeni  bazarlara  və  yeni  texnologiyalara  prioritet  reinvestisiya 

əlaqələndirir. 

Müasir  Çin  etnik  şəbəkəsinə  Tayvanın,  Honkonqun,  Malayziyanın  və  Sinqapurun 

tacirləri başçılıq edirlər və bütün dünyada çoxsaylı Çin icmaları şəklində mövcuddur. Onları 

son dərəcə çalışqanlıq, işgüzarlıq, ciddi intizam, özünənəzarət, işləməyə pərəstiş, asketizm, 

azla qənaətlənmək qabiliyyəti, habelə xarici bazarlarda yerli iş tərəfdaşları ilə əməkdaşlıq 

etməyə  yüksək  dərəcədə  hazır  olmaq  fərqləndirir.  Onlar  ailə  biznesinin  təşkilinə  və 

uşaqlarının təhsilinə vəsait qoyulmasına böyük diqqət yetirirlər (konfusiyaçılığm təsiri). 

Hindistan, Vyetnam və digərləri kimi etnik şəbəkələr də fəal işləyirlər. 

6.

 

Dünya ticarətində “boz” (paralel) satış 

“Boz” marketinq (onu çox zaman paralel idxal adlandırırlar) malların dünya bazarında 

müəyyən  ticarət  markası  altında  həmin  ticarət  markasının  sahibi  olan  şirkətin  icazə 

vermədiyi satış kanalları üzrə satılması ilə əlaqədardır. Bu, bir qayda olaraq, qanuni, lakin 

heç  də  tamamilə  vicdanlı  olmayan  ticarət  metodudur.  Boz  bazarın  malları  həqiqi  fırına 

mallarıdır. Qanuna zidd, qeyri-leqal ticarət metodlarını (məsələn, kontrabanda və ya saxta 

mallar  satılması)  qara  idxal  yaxud  qara  bazar  adlandırırlar.  Təbii  ki,  boz  satışa  görə 

məsuliyyətə  cəlb  etmək  olmaz  və  onunla  məşğul  olan  şirkətlər  öz  biznesindən  sirr 

yaratmırlar.  Belə  axının  təşkilatçılarını  divertorlar  adlandırırlar  (diversion  -  yayındırma, 

çəkilmə deməkdir). Məsələn, Yaponiyada təxminən 36 ən iri paralel idxalçılar var. 

Boz marketinq o zaman müşahidə olunur ki,  satışla məşğul  olanlar malları şirkətlərə, 

onlar isə həmin malları istehlakçılara, həm də adətən daha aşağı qiymətə satırlar, bazarda 

əlavə rəqabət yaradırlar və ticarət markasının daşıyıcısı olan, istehsalçı şirkətin marketinq 

strategiyasını pozurlar. 

Boz satış iki tip olur: 

1)

 

müəyyən bazar çərçivəsində, istehsalçı tərəfindən nəzərdə tutulmuş və icazə verilmiş 

satış  kanalının  iştirakçıları  konkret  ticarət  markalı  malları  satış  kanalının  səlahiyyəti 

olmayan  iştirakçılarına  göndərirlər  (malın  satış  kanalının  verilmiş  marşrutundan 

kənarlaşması), onlar isə bu malları elə həmin bazarda istehlakçılara satırlar; 

2)

 

bazarlar arasında, bir ölkə üçün təyin edilmiş mallar onları digər ölkəyə idxal edən 

icazə  verilməmiş  bölgü  şəbəkəsinə  düşür.  Beləliklə,  beynəlxalq  boz  bazarlar 

yaranır.Azərbaycanda belə boz idxala misalı müşahidə etmək olar, italiyanın “Caku- 

262 

zi” vannalarının eksklüziv distribülorları aşkar etmişlər ki, həmin vannaları onları Almaniya 

bazarında İtaliya distribütorlarmdan almış boz şirkətlər Rusiya bazarında daha aşağı qiymətə 

satırlar. Rusiyanın mobil telefonlar idxal bazarı da bir çox cəhətdən “bozdur”. 

Boz  ticarətin  yaranmasının  əsas  səbəbləri  bir  şirkətin  eyni  məhsulunun  müxtəlif 

bazarlarda  müxtəlif  qiymət  səviyyəsidir  (qiymətlər  qayçısı),  habelə  valyuta  kurslarının 

dəyişilmələridir, boz bazarda da satış üçün kifayət miqdarda malların olmasıdır, divertorların 

reklamdan, malların nümayişindən və servisdən maneəsiz istifadə edə bilməsidir. 

Avropada həkim reseptilə buraxılan dərman preparatların boz bazarı mövcuddur. Onun 

meydana gəlməsi amilləri Avropa İttifaqı çərçivəsində malların sərbəst hərəkəti və müxtəlif 

ölkələrdə  qiymətlərin  dövlət  tənzimlənməsinin  xarakteri  olmuşdur.  Məsələn,  Fransada 

həkim reseptilə buraxılan dərmanların qiyməti Böyük Brita- niyadakından təxminən iki dəfə 

aşağıdır.  Buna  valyuta  kurslarının  dəyişilmələri  də  əlavə  olunur.  Nəticədə  Böyük 

Britaniyaya  3000  adda  dərmanlardan  120-si  paralel  idxal  edilir.  Almaniyada  və 

Niderlandiyada  da  təxminən  belə  vəziyyət  müşahidə  olunur,  sonuncuda  Böyük 

Britaniyadakı kimi, dərmanların qiyməti yüksəkdir. Bütövlükdə Aİ ölkələrində 1993-cü ildə 

satış həcmlərinə görə lider olan yeddi dərmandan altısı boz idxal kanalları ilə satılmışdır. 

Bir tərəfdən, istehlakçılar üçün malları daha aşağı qiymətə almaq, istehsalçı üçün isə öz 

məhsulunu daha böyük həcmdə satmaq cəlbedicidir. Lakin istehsalçı bölüşdürmə sistemi və 

satış kanallarının iştirakçıları üzərində nəzarəti itirir, satış silsiləsinin aşağı halqalarının onun 

məhsulunu  almaqda  fəallığı  və  marağı  azalır,  qiymət  rəqabətinin  artması,  bölüşdürmə 

sistemində  loyalhğın  artması  müşahidə  olunur.  Bundan  əlavə,  qara  bazar  məhsulunun 

meydana gəlməsinin mümkünlüyü  yüksəlir, istehlakçılar üçün isə məhsulun keyfiyyətinin 

aşağı  düşməsi  ola bilər, onlara zəmanətlər malın  satışdan  çıxarılması  prosedurası  mənsub 

edilməyə  bilər.  Dərmanlara  dair  halda  uzunmüddətli  planda  farmasevtika  sənayesində 

elmi-tədqiqat işlərinin aparılmasında fəallıq azalır. Bu problemin həlli - Aİ ölkələri arasında 

dərman  preparatlarına  dair  qiymət  siyasətinin  razılaşdınimasmdan  və  vahid  qiymətlər 

qoyulmasından ibarətdir. 

Boz idxal mexanizmdən istifadə edilməsi nöqteyi-nəzərindən Yaponiyada Jonan Denki 

mağazalar şəbəkəsinin sahibi Tosio Miyadzinin hərəkətlərini nəzərdən keçirmək maraqlıdır. 

O,  öz  əməkdaşlarının  yarıdan  çoxu  üçün  Avropaya  yeni  il  səfəri  təşkil  etmişdir.  Onlar 

Chanel, Lonis Vuitlon və b.k. mağazalarda olmalı və hər biri ən tanınmış kutyuryelərin 50 

məmulatını  əldə  etməli  və  vətənə  qayıdanda  Jonan  Denki  mağazalar  şəbəkəsində  həmin 

məmulatları satış üçün nümayiş etdirməli idi. Belə “hiylə” belə baha səfərin əvəzini nəinki 

ödədi,  həm  də  şirkətə  təxminən  6000  dollar  mənfəət  gətirdi  və  bu  pərakəndə  satış 

şəbəkəsinin şöhrətini yüksəltdi. 

Aşağıda Azərbaycanın mövqeyindən boz satışın üç ən tipik marşrutu göstərilir (şəkillər 

19.7-19.9). 

263