Elmi redaktor: Rəvcilər: dos. E. N. Kərimo v prof. I. A. Kərimli dos. T.Ş.Şükürov
Forfeytinq və ixrac faktorinqi arasında oxşarlıq və fərqlər
Download 4.84 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Beynəlxalq birgə müəssisələr (joint vcntures) yaradılması haqqında sazişlər
- Birbaşa sahiblik və yiyələnmələr (birbaşa investisiyalaşdırma).
- Şirkətin xarici bazarda irəliləməsi formasının seçilməsinin sadələşdirilmiş matrisası
- Beynəlxalq marketinqdə etnik satış şəbəkələri.
- Yəhudi etnik şəbəkəsi
- Britaniya etnik şəbəkəsi
- Yaponiya etnik şəbəkəsi
- Çin etnik şəbəkəsinə
Forfeytinq və ixrac faktorinqi arasında oxşarlıq və fərqlər Əlamotlor
Forfeytinq ixrac faktorinqi
Malij'yələşdirmə üçün yararlılıq
Ən çox investisiya malları Istehlak və tez xarab olan mallar, investisiya malları və xidmətləri
Qüwədəolma vaxlı Qısamüddətli, ortamüddətli və uzunmüddətli öhdəliklər (3 aydan 8 ilə qədər)
Qısamüddətli öhdəliklər (180 günə qədər)
Tələbin nominal dəyəri minus dis- kont
80-90%-a qədər
Tətbic]inə ilk şərt Borcluların birinci dərəcəli ünvanları və ya yaxşı zamin bank, borclunun kifayət qədər ödəmə qabiliyyətli obnası
ixrac faktorun kifayət qədər ödəmə qabilh'
3 'ətli ohnası
Xüsusiyyətləri Ümumi həyata keçirmə forfeytoriın üzərinə düşür
Çox zaman əlavə xidmətlərlə, o cümlədən mühasibat, inkasso, statistika aparılması ilə əlaqədar olur.
Forfeytor ixrac əməliyyatını maliyyələşdirməyə qoşulduğu vaxtdan asılı olaraq ticarət edən tərəflərin kontraktdan əvvəlki razılaşmalarını, kontraktın layihəsini, kontraktın özünü təqdim etməyi tələb edir, ixracçının əqd üzrə öz öhdəliklərinin yerinə yetirməsini təsdiq edən sənədlər malın göndərilməsinin sübutu, malın qəbulu- verilməsi aktı və tərəflərin razılaşdığı və kontraktın şərtlərində göstərilmiş digər kağızlar ola bilər. Alıcının borcu əlavə zəmanət öhdəliklərilə - akkreditivlərlə, veksellərlə, borc qəbzlərilə, zəmanətlərlə təsdiqlənir. Onlar idxalçının ölkəsindəki bankın və ya dövlət strukturunun tam, qeyd-şərtsiz, geri çağrılmayan və bütövlükdə köçürülən zəmanətinə malik olur. İdxalçının ölkəsindəki birinci dərəcəli bankların zəmanətləri - alıcının öhdəliklərinin təsdiqlənməsinin ən geniş yayılmış formasıdır. Adətən bank göndərilən mala görə ödəniş müddətlərinə müvafiq ödəmə müddətləri olan əqdin ümumi məbləğinə dair veksellər verir və ya akkreditiv qoyur.
xaricdə müəssisənin yaradılmasına xarici şirkət tərəfindən birbaşa investisiya qoyulmasını nəzərdə tutur. Burada yerli milli şirkət də iştirak edir, yəni yerli müəssisənin yaradılması üçün xarici və yerli investorların səyləri birləşdirilir. Xarici investor şirkət həmin müəssisənin şərikli sahibi olur və onun idarə edilməsində iştirak edir. Xarici şirkət yerli firmanın səhmlərinin bir hissəsini əldə edə bilər və ya iki yaxud daha çox tərəflər yeni şirkət və ya müəssisə yarada bilərlər. Belə vəziyyət əməliyyat üzərində daha yaxşı nəzarəti və bazarın daha yaxşı başa düşülməsini təmin edir, yerli tərəfdaşla daha sıx əlaqə yaradır və nəticədə birgə müəssisələr ekspropriasiya (mülkiyyətin itirilməsi) təhlükəsinə daha az dərəcədə məruz qalırlar. Beynəlxalq birgə müəssisələrin (BM) əhəmiyyəti onlar xarici bazarın tanış olmayan mühitinə inteqrasiya olunmaq imkanı verdikcə artır və çox zaman onlar xarici ölkədə müstəqil biznes təşkil edilməsi yolunda aralıq halqası rolu oynayır (məsələn, birgə 256
sahibkarlıq üzrə yerli tərəfdaşının payının satınalınması yolu ilə) (şəkil 19.5). Belə ki, XX əsrin 90-cı illərində beynəlxalq BM yaradılması haqqında məlumatların miqdarı hər il təxminən 50% artmışdı və məsələn, ABŞ şirkətləri təxminən 12000 BM iştirakçısıdırlar, onların payına həmin BM-də səhmdar kapitalın 10-dan 50%-ə qədər düşür. Məsələn, Amerikanın Otis Elevator şirkətinin Çin üçün liftlər istehsalı üzrə Çinin Tianjin Lifts firması ilə BM vardır. Fransanın Alsthom yüksəksürətli qatarlar şirkəti Kanadanın Bombardier of Montreal şirkətilə Nyu-York metropoliteni üçün vaqonlar istehsalı üzrə BM təşkil etmişdir. ABŞ şirkətləri 1987-ci ildə BM yaradılması haqqında Avropadakı tərəfdaşları ilə 294 və Yaponiyadakı tərəfdaşları ilə 114 saziş bağlamışlar, Avropa şirkətləri isə Yaponiya şirkətlərilə birgə müəssisələr yaradılması haqqında 92 saziş bağlamışlar. Müəssisələrin sayı
1- ABŞ və Avropa; 2 - ABŞ və Yaponiya; 3 - Avropa və Yaponiya. Amerika və Yaponiya avtomobil şirkətlərinin BM yaratması misalları maraqlıdır; NUMMİ (Kaliforniyada General Motors və Toyota) birfə zavodu Chevy Nova azlitrajh avtomobillər buraxır və Meksikada Ford zavodu və Toyo Koyyo (Mazda). Azərbaycanda keçid dövrünün əvvəllərindən xarici şirkətlər ölkənin bazarına daxil olmaq üçün BM yaradılması formasından fəal istifadə edirlər. Birgə müəssisələr müxtəlif tip olur, əvvəla, kontraktlı və ya müqaviləli və səhmdar birgə müəssisələrini fərqləndirirlər. Müqaviləli formalı birgə müəssisə yaradılan 257
zaman əlahiddə təşkilat vahidi yaranmır: iki və daha çox şirkət müəyyən tərəfdaşlıq ittifaqında birləşirlər və investisiya xərclərini, riski və uzunmüddətli mənfəətləri öz aralarında bölürlər. Belə tərəfdaşlığın məqsədi sahibkarlıq layihəsi və ya uzunmüddətli birgə fəaliyyət ola bilər. Belə tipli birgə müəssisələrə neft yataqlarının kəşfiyyatında, aviakosmos və avtomobil sənayesində rast gəlmək olar. Səhmdar birgə müəssisələri tərəfdaşların pay iştirakı ilə yeni şirkət yaradılmasını nəzərdə tutur, ona ölkənin və xarici ölkələrin investorları birlikdə sahib olurlar və onu birgə idarə edirlər. ikincisi, birgə müəssisələr quraşdırma zavodları və ya istehsal müəssisələri şəklində ola bilər. Xarici bazarda məhsulun satışının genişlənməsi üçün şirkətlər xaricdə yerli şirkətlərlə birlikdə quraşdırma müəssisələri (assembIy plant) yaradırlar. Xaricdə satışın təşkilinin belə forması xarici ölkələrin mallarının yolunda gömrük maneələrindən yan keçmək və yerli istehsal şəraitinin üstünlüklərindən (məsələn, ucuz xammaldan və işçi qüvvəsindən) istifadə etmək imkanı yaradır. Quraşdırma zavodu forması birbaşa ixrac və xaricdə istehsal arasında müəyyən kompromisdir. Firmanın yerləşdiyi ölkədə hazırlanmış detallar və qovşaqlar hazır məhsulun quraşdırılması (yığılması) üçün digər ölkəyə göndərilir. Belə birgə müəssisələrdə yığılmış (quraşdırılmış) məhsul onun istehlakçılarının əsas bazarlarına yaxın olur və həm quraşdırma aparılan ölkənin özündə, həm də üçüncü ölkələrdə satıla bilər və quraşdırma üçün əsas detalları göndərən ölkəyə idxal edilə bilər. Birgə istehsal müəssisəsi (manufacturing plant) çox geniş yayılmış formadır və xaricdə yerli şirkətlərlə birgə istehsal təşkilini nəzərdə tutur. Bu halda kooperasiya əlaqələri quraşdırma istehsalı təşkilindəkindən daha çox olur və bir qayda olaraq, istehsal və idarəçilik texnologiyalarının verilməsi nəzərdə tutulur. Bununla da idxalçı ölkədə ticarət-siyasi məhdudiyyətlərə yol verməmək və eyni zamanda sahibkarlıq fəaliyyətinə görə riski tam daşımamaq imkanı təmin edilir. Məsələn, hazırda xarici ölkələrin avtomobillərinə münasibətdə idxal məhdudiyyətlərilə və bir sıra digər səbəblərlə əlaqədar xarici avtomobil şirkətləri Rusiya bazarında öz məhsullarının satışının fəallaşdırılması üçün birgə istehsal müəssisələri təşkili yolu ilə getməyə başlamışlar. BMW, Ford və digər şirkətlər belə siyasət aparırlar. Birgə müəssisələr və ya birgə sahiblik müəssisələri (o cümlədən quraşdırma müəssisələri şəklində, istehsal müəssisələri şəklində də və istənilən digər formada) qəbul edən tərəfin məşğulluğun artması və yerli xammalın tədarükü nöqteyi-nəzərindən böyük marağını təmin edir və öz mallarını xarici ölkələrin bazarlarına daha fəal yeridilməsinə imkan yaradır. Belə forma sahibkarlıq riskini azaldır, çünki yerli tərəfdaşın təcrübəsindən, onun yerli bazarı, standartları və qaydaları bilməsindən istifadə oluna bilər. Yerli tərəfdaş xarici şirkətin maliyyə, idarəçilik, marketinq və b.k. ehtiyatlarını cəlb etməklə əhəmiyyətli dərəcədə udur. Belə ki, Macarıstan şirkətləri xarici tərəfdaşlarla birgə müəssisələr çərçivəsində marketinq texnologiyaları əldə edilməsi nəticəsində əhəmiyyətli dərəcədə qazanmışlar (udmuşlar) və bu onlara dünya bazarlarında rəqabət üstünlükləri imkanı vermişdir. Beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlıq forması kimi birgə müəssisələrin öz nöqsanları da vardır, belə ki, çox zaman tərəfdaşlar arasında maliyyə məsələləri, investisiyalardan istifadə edilməsi, strategiyalar və marketinqin təşkili məsələləri və b.k. üzrə fikir ayrılıqları yaranır. Bundan əlavə, xarici investorun və yerli menecmentin işinin uyğun- 258
laşdırılması və müxtəlif idarəetmə üslubu da mübahisələrə və ciddi problemlərə səbəb ola bilər. Xarici tərəfdaşın əvvəllər yaradılmış BM-dən öz vəsaitlərinin götürməsi halları az deyil. Belə vəziyyətlərə yol verilməməsi üçün sazişə informasiya mübadiləsini və BM-nin idarə olunmasının həyata keçirilməsi qaydasını tənzimləyən müddəalar daxil etmək, habelə BM-nin fəaliyyətinin səmərəhliyinin qiymətləndirilməsi və ona xitam verilməsinin mümkün olması proseduralarını şərtləndirmək məsləhət görülür. BM yaradılması, bir tərəfdən, birgə beynəlxalq sahibkarlıq fəaliyyəti formasıdır, digər tərəfdən isə - birbaşa xarici investisiyalaşdırma formasıdır, yəni birgə müəssisələr - xarici tərəfdaşla birgə fəaliyyəti və eyni zamanda birbaşa xarici investisiyaların həyata keçirilməsini nəzərdə tutan kombinasiya edilmiş formadır. Birbaşa sahiblik və yiyələnmələr (birbaşa investisiyalaşdırma). Şirkət xarici ölkədə hüquqi imkanlar və sabit şərait və özünün maliyyə vəsaitləri olan halda daha riskli fəaliyyətə gedir və birbaşa investisiyalaşdırma əsasında xarici şirkətlərə və müəssisələrə tam yiyələnir. Bu konsernlər və ya konqlomeratlar çərçivəsində törəmə və hüquqi sərbəst şirkətlər yaradılması formasında birləşmə və ələ keçirmə (udma) vasitəsilə baş verə bilər. Çox halda bu birgə sahibkarlıq formasının inkişafı kimi, tərəfdaşın payının satınalınması zamanı baş verir. Şirkət habelə xarici ərazidə özünün yeni şirkətlərinin və müəssisələrinin yaradılması yolu ilə də gedə bilər. Bu halda müstəqil, 100% şirkətə məxsus quraşdırma müəssisələri, istehsal müəssisələri, ticarət təşkilatları və b.k. olur. Beynəlxalq sahibkarlıq fəaliyyətinin təşkilinin belə forması çox böyük kapital qoyuluşları ilə və idarəçilik fəaliyyətinin mürəkkəbliyilə səciyyələnir və eyni zamanda xarici bazara yeridilməyə, ixtisaslı işçi qüvvəsinə, milli menecmentə, yerli təcrübəyə, yerli bazarla və müəssisənin yerləşdiyi ölkənin hökumətilə əlaqələrə sürətli yol açır. Birbaşa investisiyalaşdırma əsas etibarilə bolluq olan (doymuş) bazarda həyata keçirilir. Bu, o halda baş verir ki, şirkətin artıq ixrac ticarətinin təşkilində zəngin təcrübəsi vardır və xarici bazar kifayət qədər tutumludur. Bundan əlavə, əgər şirkət xaricdə ucuz işçi qüvvəsindən və ucuz xammaldan istifadə etməyə hesablayırsa, habelə yerli hökumət tərəfindən investisiyalar üçün güzəştli şərtlər olacağını proqnozlaşdırırsa və hazır məhsulu istehlakçılara çatdıranda nəqliyyat vəsaitlərinə qənaət etməyi planlaşdırırsa, bu halda da birbaşa investisiya həyata keçirilir. Xaricdə öz müəssisələrini yaratmaq şirkətin nüfuzunun (imicini) yüksəldir, onun yerli hökumətlə və ictimai dairələrlə münasibətlərini yaxşılaşdırır, çünki əlavə iş yerləri yaradılır, yerli ticarət firmaları ilə əlaqədar fəallaşır və bu son yekunda öz məhsulunu yerli bazarın şəraitinə daha yaxşı uyğunlaşdırmaq imkanı verir. Bu halda ona (boş) şirkət biznes üzərində tam nəzarətə malik olur, onun uzunmüddətli beynəlxalq məqsədlərinə müvafiq marketinq və istehsal strategiyası aparmaq və biznesdən bütün gəlirləri almaq hüququ olur. Yeni xarici bazarlara çıxan zaman birbaşa yiyələnmə formalarından müvəffəqiyyətlə istifadə edilməsinə misal kimi Amerikanın soyuducular, paltaryuyan maşınlar və digər elektrik məişət texnikası istehsalı üzrə ixtisaslaşan Whirlpool elektrotexnika şirkətinin strategiyasını göstərmək olar. Bu şirkət Avropa ölkələrinin bazarlarına çıxan zaman Philips şirkətinin analoji biznesini əldə etmiş və Avropa bazarının müvafiq seqmentləri üçün müvafiq yeni məhsul növləri hazırlamaq imkanlarından istifadə etmişdir. Yaxud, məsələn, ABN Amro Avropa bankı bir sıra yiyələnmələr hesabına Amerika bazarını qazanmış və nəticədə ABŞ-da ən iri xarici bank olmuşdur. Xaricdə törəmə müəssisə yaradılmasında nəzərdə tutulur ki, onun fəaliyyəti ana 259
(baş) şirkətin fəaliyyəti ilə çox cəhətdən oxşar olacaqdır, bununla belə istehsalla, satışla, qiymətqoyma ilə, məhsulun xarici bazarda irəliləməsilə əlaqədar bütün məsələlərin idarə edilməsini xarici filialın meneceri həyata keçirir. Eyni zamanda xaricdə öz müəssisəsinin təşkil edilməsi sahibkarlıq mühitinin qeyri- sabitliyilə, hökumətin dəyişilməsinin, ekspropriasiyamn, yerli valyutanın devalvasiyasının və b.k. mümkünlüyü ilə əlaqədar xeyli xərclərlə və yüksək risk dərəcəsilə müşayiət olunur. Müxtəlif ölkələrin şirkətləri, o cümlədən rəqib şirkətlər də xarici bazarın qazanılması (tutulması) üzrə öz səylərinin razılaşdırılması məqsədilə yumşaq ittifaq formalarının, məsələn, strateji alyansların və konsorsiumların yaradılmasına gedirlər və bu onların beynəlxalq rəqabət qabiliyyətini əhəmiyyətli dərəcədə yüksəldir 3. Xarici bazarlarda satış formasının seçilməsi meyarları Xarici bazarlara yeridilmə formasının və ya üsulunun seçilməsi bir çox amillərdən asılıdır. Onlar üç əsas mövqe; xərclər, risk dərəcəsi, nəzarət və təsir səviyyəsi ətrafında qruplaşdırıla bilər (cədvəl 19.2). istənilən zaman bu matrisanı digər amillər; investisiyaların səviyyəsi, satışların həcmi, ümumi idarəçilikdəki pay, bazar payı, əhatə payı, sinergizm, əqdin qayıtma qabiliyyəti və başqaları hesabına genişləndirmək olar. Beynəlxalq bazara çıxan şirkət, bir qayda olaraq, dolayı ixracdan başlayır və sonra biznesin inkişafına əlverişli şərait olan halda birbaşa ixrac istiqamətində xaricdə istehsalın təşkil edilməsinə doğru tədricən inkişaf edir. Amerika şirkətlərinin xarici bazarlara çıxması üsullarının tədqiqatlarından birinin nəticələri göstərmişdir ki, soruşulanların 51%-i məhsulun ixracı ilə məşğul olurlar, 7%-i lisenziyah əməliyyatları həyata keşirirlər, 11%-i xaricdə birgə müəssisələrin çərçivəsində işləyirlər, 31%-i birbaşa investisiyalar həyata keçirmişlər (20%-i xaricdə öz müəssisələrini yaratmışdır və 11%-i yerli müəssisələri öz mülkiyyətinə almışlar). Cədvəl 19.2 Şirkətin xarici bazarda irəliləməsi formasının seçilməsinin sadələşdirilmiş matrisası Meyarlar
Sə\iyyə
Ri.sk
Xərclərin səviyyəsi
Nəzarətin səviyyəsi Yüksək
Birbaşa investisij'a
Birbaşa investisiya Birbaşa investisiya Birbaşa ixrac
Birgə investisiya
Birgə müəssisələr Birbaşa ixrac
Birgə müəssisələr Lisenziyalaşdırma
Aşağı Lisenziya la şdı rma Birbaşa ixrac Dolayı ixrac
Lisenziyalaşdırma Dolayı ixrac
Xarici satışın təşkili formalarının seçilməsinin amilləri həm xarici, həm də daxili amillər ola bilər (şəkil 19.6). Beynəlxalq marketinqdə etnik satış şəbəkələri. Beynəlxalq satış kanallarının optimallaşdırılması strategiyasını hazırlayan zaman beynəlxalq satış şəbəkələrinin əhəmiyyətini qiymətləndirməmək olmaz. Beynəlxalq bizneslə məşğul olan sahibkar nəzərə almalıdır ki, müasir beynəlxalq bazar inkişaf etmiş satış şəbəkələri olması ilə 260
səciyyələnir. Onlardan əsaslan yəhudi, Britaniya, Yaponiya, Çin, Hindistan, Vyetnam və başqalarının şəbəkələridir. Beynəlxalq etnik ticarət şəbəkəsi - beynəlxalq vasitəçilərin və ticarətçilərin açıq ifadə olunan qrup eyniləşdirilməsilə səciyyələnən, ümumi qrup dəyərləri, tərəfdarlığı və yerli mədəniyyətlərə çətin uyğunlaşan beynəlxalq şəxsiyyətlərarası münasibətləri olan transmilli etnik qruplarıdır. Beynəlxalq ticarət sahəsində iqtisadçılar və mütəxəssislər çox zaman belə beynəlxalq satış şəbəkələrinin əhəmiyyətini qiymətləndirmirlər, bunun nəticəsində milli malların dünya bazarlarında beynəlxalq rəqabət qabiliyyəti aşağı düşür. Beynəlxalq dairədə biznesmenlər özlərinin etnik şirkətlərini yaradırlar və/və ya artıq mövcud olan peşəkar qlobal etnik şəbəkələrlə sıx əlaqə saxlayırlar və onlardan öz ticarətinin inkişafı üçün istifadə edirlər. Böyük əksəriyyətinin beynəlxalq ticarət edilməsində az təcrübəsi olan Rusiya sahibkarları üçün də belə satış strategiyası labüddür.
ənənələrilə təmsil edilmişdir ki, bu da bağlanan əqdlərin riskini və xərclərini azaldır. Yəhudi ticarət vasitəçiləri və maliyyəçiləri arasında təhsil yüksək qiymətləndirilir, onlar böyük mobülik (fəaliyyətlilik), səriştəlilik və yüksək rəqabət qabiliyyəti ilə fərqlənirlər. Britaniya etnik şəbəkəsi beynəlxalq ticarətə böyük əhəmiyyət verməklə və tarixən yeni vəsaitlər və satış bazarları axtarışında olmaqla, hələ XVII əsrdə yaranmağa 261
başlamışdır və bir çox cəhətdən müasir ticarət və elm dili, qanunları, beynəlxalq ticarət elmini və məharətini (mədəniyyətini) yaratmışdır. Britaniyanı qədimdən dükançılar ölkəsi adlandırırdılar. O, xərclərin hesablanmasında, maliyyə uçotu aparılmasında, habelə menecmentdə və idarəçilik, marketinq qərarları qəbul edilməsində rəqabət səmərəliliyinin lideri olmuşdur.
bənzər yaradılmışdır. Yaponiya ticarət şirkətləri yer kürəsinin bütün guşələrinə öz ticarət agentlərini göndərirdilər, onlar bir neşə il xaricdə yaşayaraq, özlərinin ticarət biznesinin uyğunlaşdırılması üçün bu ölkələrdə satışın təşkilinin xüsusiyyətlərini öyrənmişlər. Müasir iri beynəlxalq etnik şəbəkələrdən biri 300 illik tarixi olan ailə qəbilələri təşkil etmişlər. Yaponiya beynəlxalq ticarət qəbilələrini qarşılıqlı yardım hissi, mənfəətin ailə biznesinin genişləndirilməsinə, yeni bazarlara və yeni texnologiyalara prioritet reinvestisiya əlaqələndirir. Müasir Çin etnik şəbəkəsinə Tayvanın, Honkonqun, Malayziyanın və Sinqapurun tacirləri başçılıq edirlər və bütün dünyada çoxsaylı Çin icmaları şəklində mövcuddur. Onları son dərəcə çalışqanlıq, işgüzarlıq, ciddi intizam, özünənəzarət, işləməyə pərəstiş, asketizm, azla qənaətlənmək qabiliyyəti, habelə xarici bazarlarda yerli iş tərəfdaşları ilə əməkdaşlıq etməyə yüksək dərəcədə hazır olmaq fərqləndirir. Onlar ailə biznesinin təşkilinə və uşaqlarının təhsilinə vəsait qoyulmasına böyük diqqət yetirirlər (konfusiyaçılığm təsiri). Hindistan, Vyetnam və digərləri kimi etnik şəbəkələr də fəal işləyirlər.
“Boz” marketinq (onu çox zaman paralel idxal adlandırırlar) malların dünya bazarında müəyyən ticarət markası altında həmin ticarət markasının sahibi olan şirkətin icazə vermədiyi satış kanalları üzrə satılması ilə əlaqədardır. Bu, bir qayda olaraq, qanuni, lakin heç də tamamilə vicdanlı olmayan ticarət metodudur. Boz bazarın malları həqiqi fırına mallarıdır. Qanuna zidd, qeyri-leqal ticarət metodlarını (məsələn, kontrabanda və ya saxta mallar satılması) qara idxal yaxud qara bazar adlandırırlar. Təbii ki, boz satışa görə məsuliyyətə cəlb etmək olmaz və onunla məşğul olan şirkətlər öz biznesindən sirr yaratmırlar. Belə axının təşkilatçılarını divertorlar adlandırırlar (diversion - yayındırma, çəkilmə deməkdir). Məsələn, Yaponiyada təxminən 36 ən iri paralel idxalçılar var. Boz marketinq o zaman müşahidə olunur ki, satışla məşğul olanlar malları şirkətlərə, onlar isə həmin malları istehlakçılara, həm də adətən daha aşağı qiymətə satırlar, bazarda əlavə rəqabət yaradırlar və ticarət markasının daşıyıcısı olan, istehsalçı şirkətin marketinq strategiyasını pozurlar. Boz satış iki tip olur: 1)
müəyyən bazar çərçivəsində, istehsalçı tərəfindən nəzərdə tutulmuş və icazə verilmiş satış kanalının iştirakçıları konkret ticarət markalı malları satış kanalının səlahiyyəti olmayan iştirakçılarına göndərirlər (malın satış kanalının verilmiş marşrutundan kənarlaşması), onlar isə bu malları elə həmin bazarda istehlakçılara satırlar; 2)
icazə verilməmiş bölgü şəbəkəsinə düşür. Beləliklə, beynəlxalq boz bazarlar yaranır.Azərbaycanda belə boz idxala misalı müşahidə etmək olar, italiyanın “Caku- 262
zi” vannalarının eksklüziv distribülorları aşkar etmişlər ki, həmin vannaları onları Almaniya bazarında İtaliya distribütorlarmdan almış boz şirkətlər Rusiya bazarında daha aşağı qiymətə satırlar. Rusiyanın mobil telefonlar idxal bazarı da bir çox cəhətdən “bozdur”. Boz ticarətin yaranmasının əsas səbəbləri bir şirkətin eyni məhsulunun müxtəlif bazarlarda müxtəlif qiymət səviyyəsidir (qiymətlər qayçısı), habelə valyuta kurslarının dəyişilmələridir, boz bazarda da satış üçün kifayət miqdarda malların olmasıdır, divertorların reklamdan, malların nümayişindən və servisdən maneəsiz istifadə edə bilməsidir. Avropada həkim reseptilə buraxılan dərman preparatların boz bazarı mövcuddur. Onun meydana gəlməsi amilləri Avropa İttifaqı çərçivəsində malların sərbəst hərəkəti və müxtəlif ölkələrdə qiymətlərin dövlət tənzimlənməsinin xarakteri olmuşdur. Məsələn, Fransada həkim reseptilə buraxılan dərmanların qiyməti Böyük Brita- niyadakından təxminən iki dəfə aşağıdır. Buna valyuta kurslarının dəyişilmələri də əlavə olunur. Nəticədə Böyük Britaniyaya 3000 adda dərmanlardan 120-si paralel idxal edilir. Almaniyada və Niderlandiyada da təxminən belə vəziyyət müşahidə olunur, sonuncuda Böyük Britaniyadakı kimi, dərmanların qiyməti yüksəkdir. Bütövlükdə Aİ ölkələrində 1993-cü ildə satış həcmlərinə görə lider olan yeddi dərmandan altısı boz idxal kanalları ilə satılmışdır. Bir tərəfdən, istehlakçılar üçün malları daha aşağı qiymətə almaq, istehsalçı üçün isə öz məhsulunu daha böyük həcmdə satmaq cəlbedicidir. Lakin istehsalçı bölüşdürmə sistemi və satış kanallarının iştirakçıları üzərində nəzarəti itirir, satış silsiləsinin aşağı halqalarının onun məhsulunu almaqda fəallığı və marağı azalır, qiymət rəqabətinin artması, bölüşdürmə sistemində loyalhğın artması müşahidə olunur. Bundan əlavə, qara bazar məhsulunun meydana gəlməsinin mümkünlüyü yüksəlir, istehlakçılar üçün isə məhsulun keyfiyyətinin aşağı düşməsi ola bilər, onlara zəmanətlər malın satışdan çıxarılması prosedurası mənsub edilməyə bilər. Dərmanlara dair halda uzunmüddətli planda farmasevtika sənayesində elmi-tədqiqat işlərinin aparılmasında fəallıq azalır. Bu problemin həlli - Aİ ölkələri arasında dərman preparatlarına dair qiymət siyasətinin razılaşdınimasmdan və vahid qiymətlər qoyulmasından ibarətdir. Boz idxal mexanizmdən istifadə edilməsi nöqteyi-nəzərindən Yaponiyada Jonan Denki mağazalar şəbəkəsinin sahibi Tosio Miyadzinin hərəkətlərini nəzərdən keçirmək maraqlıdır. O, öz əməkdaşlarının yarıdan çoxu üçün Avropaya yeni il səfəri təşkil etmişdir. Onlar Chanel, Lonis Vuitlon və b.k. mağazalarda olmalı və hər biri ən tanınmış kutyuryelərin 50 məmulatını əldə etməli və vətənə qayıdanda Jonan Denki mağazalar şəbəkəsində həmin məmulatları satış üçün nümayiş etdirməli idi. Belə “hiylə” belə baha səfərin əvəzini nəinki ödədi, həm də şirkətə təxminən 6000 dollar mənfəət gətirdi və bu pərakəndə satış şəbəkəsinin şöhrətini yüksəltdi. Aşağıda Azərbaycanın mövqeyindən boz satışın üç ən tipik marşrutu göstərilir (şəkillər 19.7-19.9). 263
|
ma'muriyatiga murojaat qiling