Elmi redaktor: Rəvcilər: dos. E. N. Kərimo v prof. I. A. Kərimli dos. T.Ş.Şükürov

4.

 

Avropa, ABŞ, Çin və Cənubi Koreya ticarət şirkətlərinin xüsusiyyətləri 

Avropa  ölkələrinin  universal  ticarət  firmaları  Yaponiyadakılardan  xeyli  zəifdirlər, 

baxmayaraq ki, məhz onlar beynəlxalq ticarət işinin inkişafında birinci olmuşlar. Avropadan 

1498-ci ildə Hindistana Xoş Umid burnu ətrafından yeni dəniz yolu açılması Avropa tacirləri 

üçün  yeni  ticarət  imkanları  vermişdir.  Avropa  hökmdarları  onlara  çarter  üzrə  ticarət 

gəmilərini  icarəyə  verirdilər,  razılaşdırılmış  xarici  ərazilərə  eksklüziv  mülkiyyət  hüququ 

verirdilər,  özlərinin  hərbi  dəniz  qüvvələri  tərəfindən  onların  dənizdə  müdafiəsini  təmin 

edirdilər və bununla da öz ölkələrində beynəlxalq ticarətin və beynəlxalq ticarət firmalarının 

inkişafına  şərait  yaradırdılar.  Əvəzində  onlardan  böyük  məbləğdə  ixrac  rüsumları  tələb 

olunurdu.  Nəticədə  1607-ci  ildə  Niderlandiyanın  Ost-İnd  şirkəti,  tezliklə  Britaniyada  və 

Fransada analoji şirkətlər yaradılmışdı. 

Lakin  Universal  ticarət  firmaları  Avropada  və  Amerikada  XX  əsrin  70-ci  illərində 

Yaponiyanın “Soqo syosya” - larinin əhəmiyyətli uğurlarının təsiri altında inkişaf etmişdir. 

O  zaman  ABŞ,  Braziliya,  Koreya,  Tayvan,  Tailand,  Filippin  və  Türkiyə  kimi  ölkələrin 

hökumətləri  Yaponiya  ticarət  evlərinin  modeli  əsasında  özlərinin  xüsusi  universal  ticarət 

firmaları sistemini fəal inkişaf etdirməyə başladılar. 

Avropada  universal  ticarət  şirkətləri  olduqca  zəifdirlər  və  bunun  səbəblərindən  biri 

istehsal  biznesi  ilə  müqayisədə  ticarət  sahəsində  aşağı  nüfuz  (imic)  və  az  mənfəətlər 

olmasıdır. Bununla belə XX əsrin 90-cı illərində Fransanın xarici ticarət dövriyyəsinin 25 % 

-i, Almaniyanın 27 % -i. Böyük Britaniyanın 21%- i onların payına düşürdü. 

Fransanın beynəlxalq ticarət şirkətlərinin birinci qrupu  - Avropa ölkələrinin ən böyük 

ticarət şirkətləri - 1 milyard dollardan artıq dövriyyəyə malikdir və müstəmləkə mənşəlidir. 

Onları yalnız müəyyən şərtlə universal adlandırmaq olar, çünki mineral və kənd təsərrüfatı 

xammallarının müəyyən növləri üzrə dəqiq ixtisaslaşırlar. 

İkinci qrup - yəni beynəlxalq ticarət şirkətləri - bankların, sənaye qruplarının və ya 

282 

topdan satıcıların təşəbbüsü ilə yaradılmışdır. 

Üçüncü  qrup  -  ən  çoxsaylıdır,  təxminən  5000  min  şirkətlər  daxildir,  onlar  beynəlxalq 

ticarətin  təşkili  sahəsində  fəaliyyət  formalarının  və  növlərinin  böyük  müxtəlifliyi  ilə 

səciyyələnirlər. 

Bu  şirkətlərin  hamısı  dünya  iqtisadiyyatında  və  dünya  ticarətində  vəziyyəti  müfəssəl 

bilirlər, çoxsaylı kiçik və orta müəssisələrin xarici bazara çıxışında aralıq bazadırlar, əqdlərə 

beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığın və ticarətin yeni formaları çərçivəsində nəzarət edirlər və 

müəssisələrin xarici bazara yeridilməsində dayaq olurlar. 

Almaniyada  da  beynəlxalq  ticarət  şirkətləri  onun  müharibədən  sonrakı  ixrac 

ekspansiyasına çox kömək etmişdir. Məsələn, XX əsrin 80-ci illərinin sonunda onun ticarət 

balansının müsbət saldosu 90 milyard markadan artıq olmuşdur. 

Almaniyanın  beynəlxalq  ticarətində  ticarət  şirkətlərinin  iki  tipi:  sənaye  qruplarına  - 

konsernlərə  birləşmiş  beynəlxalq  ticarət  şirkətləri  və  orta  ölçülü  ailə  ticarət  müəssisələri 

iştirak edir (şəkil 21.2). 

 

Şəkil 21.2. Almaniyanın ticarət şirkətləri 

Sənaye  qruplarına  -  konsernlərinə  birləşmiş  beynəlxalq  ticarət  şirkətləri  Yaponiyanın 

“Soqo syosya” -larim xatırladır. Bu şirkətlər hüquqi müstəqildirlər, lakin idarəçilik və strateji 

xətt  məsələlərində  onların  öz  sənaye  qrupu  ilə  əlaqəsi  müşahidə  olunur.  Həmin  ticarət 

şirkətləri yalnız öz konsernlərinə xidmət etmirlər - onlar satılan malların yarıdan çoxunu öz 

konsernlərindən kənardan alırlar. 

Belə şirkətlər əvvəla, istehsal şirkətlərinin filialları ola bilərlər. Məsələn, Tissen Handel 

Union  şirkəti  müxtəlif  sahələrdə  (metallurgiya,  dəmir  qırıntıları,  yanacaq,  injinirinq, 

nəqliyyat, satış) ixtisaslaşmış, məhdud məsuliyyətli altı bacı şirkətlərini özündə birləşdirir və 

ya Krııpp Handel şirkəti Krupp konserninin ticarətini, injiriniqini və yüklərinin daşınmasını 

təmin edir. 

İkincisi,  onlar  maliy>^ə  -  sənaye  qrupunun  baş  (ana)  şirkəti  olan  beynəlxalq  ticarət 

şirkətlərilə  təmsil  edilmişlər.  Klokner  and  Ko  şirkəti  belə  alman  ticarət  şirkətinin 

nümunəsidir,  onun  şəxsi  heyəti  təxminən  8000  nəfərdir  və  o,  polad  emalı  və  s.  üzrə 

ixtisaslaşır. 

Üçüncüsü, holdinqin  tərkibinə daxil olan beynəlxalq  ticarət  şirkətləri də onlara aiddir. 

Onlar  istehsal  şirkətlərinə  münasibətdə  bacı  şirkətlərdir.  Ferrosehtal  və  Gutehoffnimg- 

schutte  alman  şirkətləri  belə  varianta  nümunə  ola  bilər.  Sonuncu  XX  əsrin  80-ci  illərinin 

sonunda 5 milyard marka məbləğində əmtəə dövriyyəsinə malik olmuş və daxili bazara və 

ixraca polad göndərilməsi və sement və poladtökmə zavodları üçün avadanlıq satılması 

283 

hesabına satışların həcminin üçdə birindən çox hissəsini yerinə yetirmişdir.Bununla bərabər 

istehsal şirkətləri digər satış şəbəkələrinə də malikdirlər və zəruri halda onlara müraciət edə 

bilərlər. Bu qrup çərçivəsində rəqabətin səviyyəsini yüksəldir və ticarət şirkətlərinin rəqabət 

qabiliyyətinin artmasını, onların dünya ticarətinin yeni şəraitinə uyğunlaşmasını tələb edir. 

Əgər  ə-w'əlcə  konsernlərə  birləşdirilmiş  beynəlxalq  ticarət  şirkətləri  bundan  başlanğıc 

üstünlükləri  qazamrdılarsa,  sonralar  onlaröz  ehtiyyatlarma  və  vəsaitlərinə  əsaslanaraq 

inkişaf etmişlər. 

Orta  ölçülü  ailə  müəssisələri,  məsələn,  Hamburqda-3000,  Bremendə  -600  vardır  və 

alman ixracının 15%-i onların payına düşür - bu Almaniyada beynəlxalq ticarət şirkətlərinin 

ikinci tipidir. Onlar əsas etibarilə Aİ sərhədlərindən kənarda - yüz ildən artıq iş təcrübələri 

olan  Avropada,  Amerikada  və  Cənub  -Şərqi  Asiyada  xarici  ticarətin  təşkilinə  istiqamət- 

lənmişdir.Artıq  deyildiyi  kimi,  Amerikaran  universal  ticarət  firmaları  XX  əsrin  80-ci  ilin 

əvvəllərindən  Yaponiyanın  “Soqo  syosya”-larımn  uğurlu  xarici  ticarət  və  beynəlxalq 

vasitəçilik  fəaliyyətinin  təsirilə  inkişaf  etməyə  başlamışlar.  Bank  of  America,  Citicorp, 

General Elektric, General Motors, Sears Amerikamn ixrac ticarət şirkətləri formalaşdırılmış 

böyük firmaları sırasına aiddir, buna Amerika hökumətinin yardımı yüksək dərəcədə şərait 

yaratmışdır. Lakin nəticələr gözlənildiyi kimi və Yaponiyanın universal ticarət firmalarında 

müşahidə olunduğu kimi müsbət olmamışdır. Amerikanın universal ticarət şirkətləri üçün 

əsas problem bu sahədə kifayyət qədər təcrübə və biliklərin olmaması, habelə yaponlar kimi 

mənfəətlərin cüzi səviyyəsilə razılaşmamaqdır. 

Amerikanın  ticarət  şirkətləri  özlərinin  zəifliyilə  əlaqədar  olaraq  xarici  bazarların 

tədqiqində  çox  zaman  ya  yaponiya  şirkətlərilə  əməkdaşlıq  haqqında  sazişlər  bağlamağa, 

yaxud onların xidmətlərindən tam istifadə etməyə, Amerika tərəfi üçün beynəlxalq və xarici 

iqtisadi strategiyanın həyata keçirilməsini onlara etibar etməyə məcbur olurlar.Amerikanın 

universal ticarət şirkətləri öz müştərilərinə geniş xidmətlər dairəsi (ölkəyə idxaldan, idxal 

mallarının daxili  bazarda anbara  yığılmasından, nəqlindən və bölüşdürülməsindən əlavə), 

yəni  xarici  bazarların  marketinq  tədqiqatlarının  nəticələri  üzrə  informasiya,  marketinq 

xidmətləri,  sığorta,  məhsulun  tədqiqi  və  tərtibatı,  malları  müşayət  edən  sənədlərin 

hazırlamnası,  beynəlxalq  hüquq  məsələlərində  yardım,  anbar  binaları,  topdansatış 

meydanları və b.k xidmətlər təklif edirlər. 

Çində  və  Cənubi  Koreyada  da  universal  ticarət  firmaları  çox  inkişaf  etmişdir.  Bu 

şirkətlər  hökumətin  müəyyən  yardımı  ilə  xarici  ticarət  əməliyyatlarının  və  onlara  dəstək 

verən fəaliyyət növlərinin böyük həcmlərini təmin edirlər. Cənubi Koreyada Yaponiyanın 

universal  ticarət  firmalarının  təcrübəsinin  xeyli  yamsılanmasmı  müşahidə  etmək  olur, 

beynəlxalq ticarət şirkətləri maliyyə-sənaye qrupları çərçivəsində fəal işləyirlər. 

Yoxlama sualları 

1

. 

2

. 

3. 

4. 

5. 

3.

 

 

7. 

Beynəlxalq ticarət şirkətlərinin hansı növləri sizə məlumdur? 

Hansı şirkətlər universal ticarət firmaları adlandırıla bilər? 

Universal ticarət firmaları hansı funksiyaları yerinə yetirirlər? 

Universal ticarət firmalarını transmilli şirkət hesab etmək olarmı? 

Niyə məhz Yaponiyanın universal ticarət firmaları digər ölkələrin universal ticarət 

firmaları ilə müqayisədə daha güclü və rəqabət qabiliyyətlidirlər? 

Fransa, Almaniya, ABŞ və digər ölkələrdə böyük beynəlxalq ticarət şirkətlərinin 

təşkilinin xüsusiyyətləri nədən ibarətdir? 

Azərbaycanda universal ticarət firmaları varrm? 

284 

VII BOLMƏ 

BEYNƏLXALQ MARKETİNQİN TƏŞKİLİ VƏ İDARƏ EDİLMƏSİ 

Mövzu 22.Beynəlxalq marketinq fəaliyyətinin təşkil edilməsi 

Mövzunun planı 

1.

 

Firmada beynəlxalq marketinq təşkilatının inkişafı mərhələləri. 

2.

 

Beynəlxalq marketinq xidmətlərinin qurulması prinsipləri. 

3.

 

Beynəlxalq marketinq strukturlarının qurulması amilləri və beynəlxalq marketinqin 

təşkil edilməsinin əsas qaydaları. 

4.

 

Beynəlxalq marketinq xidmətləri qurulmasının səviyyələri və əsas tipləri. 

5.

 

Beynəlxalq marketinqin makropiramidal, çətirli və interkonqlomerat təşkilati 

strukturları. 

6.

 

Şirkətin beynəlxalq marketinq fəaliyyətinin idarə edilməsi üzrə xidmətlərin 

qurulmasının optimallaşdırılması problemləri 

1.

 

Firmada beynəlxalq marketinq təşkilatının inkişafı mərhələləri 

Beynəlmiləlləşmə  və  qloballaşma  proseslərinin  inkişafı,  habelə  beynəlxalq  marketinq 

funksiyalarının  təkmilləşdirilməsi,  şirkətlərin  yüksək  beynəlxalq  rəqabət  qabiliyyətinin 

təmin  edilməsi  üzrə  yeni  strateji  məqsədlərin  formalaşdırılması  onlardan  təşkilat 

strukturlarının, qurulması prinsiplərinin və tiplərinin beynəlxalq bazarın rəqabət mühitinin 

yeni tələblərinə uygunlaşdırılması üzrə mürəkkəb məsələnin həllini tələb edir. 

Amerika iqtisadçıları Kigenin (Keegen), Barlettin (Barlet) və Coşalm (Choshal) təklilləri 

əsasında  tərtib  edilmiş  beynəlxalq  marketinq  xidmətlərinin  qurulması  mərhələlərinin 

biznesin  beynəlxalq  inkişafı  formalarına  uyğunlaşdırılan  təsnifatı  22.1  şəklində  təqdim 

edilmişdir. Ona habelə mərkəzləşdirmə- mərkəzləşdirməmə meyarları daxil edilmişdir. Belə 

təsnifat  şirkətin  beynəlxalq  marketinq  fəaliyyəti  təşkilatının  inkişafının  dörd  mərhələsini 

nəzərdə tutur. 

I mərhələ - milli təşkilat. Şirkət əsas etibarilə daxili bazarda işləyir, ixraca isə biznesin 

genişləndirilməsi üçün əlavə imkan kimi baxılır. Bu halda şirkət özünün təşkilat strukturunda 

ixrac təşkilat bölməsi yaradır. Bu əvvəlcə, bir qayda olaraq, satış üzrə menecerdən və onun 

bir neçə köməkçisindən ibarət ixrac şöbəsi olur. 

Nəticədə  satışın  həcmlərinin  və  mənimsənilmiş xarici  bazarların  sayı  artdıqda,  habelə 

şirkətin  beynəlxalq  fəaliyyəti  mürəkkəbləşdikdə  ixrac  şöbəsi  daha  mürəkkəb  təşkilat 

strukturuna, məsələn, xarici iqtisadi əlaqələr şöbəyə çevrilə bilər. Bu şöbə firmanın xarici 

iqtisadi  inkişafının  qlobal  istiqamətlərini  və  strategiyalarını  müəyyən  edir,  marketinq  və 

xarici  bazarların  öyrənilməsi  və  mənimsənilməsi  məsələləri  ilə  məşğul  olan  tabeliyindəki 

bölmələrin  fəaliyyətinə  rəhbərlik  edir.  Onun  tərkibinə  yalnız  satış  (kommissiya) 

xidmətlərinin  deyil,  həm  də  marketinq  xidmətlərinin  daxil  edilməsi  şirkətin  və  onun 

mallarının  beynəlxalq  rəqabət  gücünün  artması  və  fəaliyyətinin  müvəffəqiyyətli  coğrafi 

genişlənməsi  məsələsini  daha  səriştəli  və  səmərəli  qarşıya  qoymaq  və  həyata  keçirmək 

imkanı yaradır. Təşkilati inkişafın bu mərhələsində beynəlxalq marketinq xidməti operativ 

idarəetmə məsələlərini də həll edir. 

285 

I mərhələ 

II mərhələ 

III mərhələ IV mərhələ 

V mərhələ 

 

Şəkil 22.1 Beynəlxalq marketinq fəaliyyəti təşkilatının 

inkişafı mərhələlərinin təsnifatı 

Beləliklə, xarici iqtisadi əlaqələr şöbəsinin tərkibində marketiq bölməsinin olması nəinki 

şirkətin beynəlxalq Fəaliyyətinin səmərəliliyini yüksəltmək, həm də həmin şöbəyə şirkətin 

bütövlükdə işində və inkişafının idarəedilməsində daha fəal iştirak etmək imkanı yaradır. 

Təşkilati inkişafın bu mərhələsində “marketinqin iki üzü” daha tez-tez baş verir: bir üzü 

daxili bazara və yaranma ölkəsinin bazara, ikincisi isə - xarici bazarlara çevrilmişdir, bu isə 

firmanın biznesinin vahid inkişaf konsepsiyası qurulması və həyata keçirilməsi imkanlarını 

pozur. 

Bu  və  növbəti  dövr  şirkətin  beynəlxalq  marketinq  xidmətlərinin  təşkilati  qurumunun 

ənənəvi  mərkəzləşdirilməsi  ilə  fərqlənir.  O,  firmanın  baza  ölkəsində  yerləşən  mənzil- 

qərargahından  nəzarət  və  koordinasiya  edilir  və  xaricdəki  nümayəndəliklər,  filiallar  və 

qarışıq  şirkətlər  çərçivəsində  həyata  keçirilə  bilər,  bu  isə  beynəlxalq  marketinqin  təşkilat 

strukturunun inkişafının II mərhələsi ilə əlaqədardır. 

II - mərhələ beynəlxalq təşkilat. Beynəlmilləşmə prosesi əvvəlki mərhələyə nisbətən 

daha fəaldır. Lakin beynəlxalq fəaliyyət yenə də şirkət üçün əasa istiqamət deyil. Bu halda 

daxili  bazar  firma  üçün  əsas  olmaqda  qalır  və  əlavə  modifikasiyasız  sadəcə 

bcynəlmilləşməyə qədər genişlənir. Yaranma ölkəsilə oxşarlıq vurgulamır. 

Şirkət  xüsusi  bölmələr  yaradır  və  məsələn,  nəticədə  öz  filiallarını  açır.  Beynəlxalq 

təşkiledilmə zamanı şirkət etnosentrik istiqamətli olur: həmin şirkətdə onun əsas yerləşmə 

ölkəsində qəbul  edilmiş idarəçilik  metodları  və dəyər istiqamətləri, habelə kadrları  xarici 

ölkələrdə  yerləşən  və  bu  şirkətin  həmin  ölkədə  beynəlxalq  fəaliyyətini  həyata  keçirən 

filiallara köçürülür. 

Şirkətin  xarici  filialları  yaxşı  əlaqələndirilmiş  strukturlardır.  Onların  hər  biri  öz 

vasitələrinə,  ehtiyyatlarma,  öhdəliklərinə,  səlahiyyətlərinə  və  strategiyalarına  malikdir, 

lakin ümumi nəzarət baş ofisinəlindədir. Məcburi idarəçilik planlaşdırılması və baş şirkət və 

filiallar arasında idarəedilmə sistemləri hesabına ənənəvi rəsmi (məcburi) sıx əlaqə yaranır 

və  saxlanır,  yəni  ənənəvi  mərkəzləşdirmə  prinsipi  həmin  mərhələdə  də  müşahidə  olunur. 

Eyni  zamanda  şirkətin  təşkilati  inkişafının  həmin  mərhələsində  operativ  marketinq 

məsələləri  yerlərə,  xarici  filialların  xüsusi  marketinq  şöbələrinə  və  ya  xarici  regional 

marketinq mərkəzlərinə verilir. 

Beynəlxalq bölməni funksional, coğrafi, əmtəə prinsipləri əsasında təşkil etmək 

286 

olar.  Şirkətin  beynəlxalq  fəaliyyət  xidmətlərinin  təşkilati  qurulması  zamanı  beynəlxalq 

bölmənin  ştatına  marketinq,  istehsal,  ETTKİ,  maliyyə,  planlaşdırma,  şəxsi  heyət  üzrə 

mütəxəsislər daxil olurlar. Beynəlxalq xidmətlər coğrafi prinsip üzrə təşkilati qurulanda hər 

ölkəyə görə əlahiddə menecer və ya alt şöbə cavab verir, o, müvafiq ölkədə ticarət heyətilə, 

satışlarla, distribütorlarla və lisenziyalarla məşğul olur. Beynəlxalq bölmə əmtəə prinsiplərilə 

qurulanda, o xaricdə dünya miqyasında bütün məqsədli bazarlarda müəyyən qrup malların 

satılmasına cavabdehdir. Çox halda bu prinsiplər kombinasiya edilir. 

Beynəlxalq  bölmə  beynəlxalq  filiallar  şəklində  ola  bilər.  Onların  hər  biri  ayrılıqda  öz 

satışlarına,  mənfəətlərinə  və  zərərlərinə  görə  cavabdehdir,  yəni  mənfəətlərin  və  zərərlərin 

mərkəzidir. Bu şirkətə mənsub olan belə filiallar biri biriilə rəqabət mübarizəsi edə bilərlər. 

III

 

mərhələ  -  multimilli  təşkilat.  Xarici  fəaliyyət  genişləndikcə və mürəkkəbləşdikcə 

xarici  şirkətlərin  və  filialların  avtomatlaşdırılmaya  qədər  sərbəstliyinə  aparan  mərkəz- 

ləşdirilməməyə meyl güclənir. Onlar xarici bazarlarda öz hərəkətlərinə görə tam məsuliyyət 

daşıyırlar və sərbəst mənfəətlər və zərərlər mərkəzidirlər. 

Şirkət  öz  rəqabət  mövqelərinin  gücləndirilməsi  məqsədilə  xarici  bazarların  müxtəlif 

şəraitinə  uyğunlaşmanın  vacibliyini  etiraf  edir.  Bu  halda  şirkətin  beynəlxalq  fəaliyyəti 

biznesin  biri  digərindən  asılı  olmayan  sahələrinin  portfeli  kimi  şərh  edilir.  Beynəlxalq 

marketinq fəaliyyəti strategiyası çox millətli, uyğunlaşan, xarici ölkələrin lokal bazarlarının 

müxtəlifliyini etiraf edir. Bu halda təşkilatın istiqamətlənməsi polisentrik (çoxmərkəzli) olur. 

Müxtəlif  ölkələrdəki  təşkilat  vahidləri  müstəqil  strukturlar  kimi  idarə  edilir.  Bir  çox  əsas 

vəsaitlər, öhdəliklər və qərarlar mərkəzləşdirilməmişdir. Nəzarət baş ofisin xarici filiallarla 

qeyri-rəsmi münasibətləri vasitəsilə və idarəetmənin maliyyə vasitələrinin köməyi ilə həyala 

keçirilir. 

IV

 

mərhələ - qlobal təşkilat. Beynəlxalq əməliyyat və o cümlədən birbaşa investisiya 

formaları  və  şirkətin  bütün  dünyada  bazarların  içində  tam  və  inteqrasiya  edilmiş  iştirakı 

artdıqca o, qlobal şirkətə çevrilir. Bu zaman TMK-nın beynəlxalq marketinq fəaliyyəti sərt 

mərkəzləşdirilmiş  nəzarət  və  koordinasiya  ilə  fərqlənir,  yəni  standart  vahid  məhsullar 

qammasının  bütün  dünya  üzrə  satışı  vahid  mənzil-  qərargahdan  vahid  unifikasiya  edilmiş 

marketinq proqramı üzrə əlaqələndirilir. 

Şirkətin  beynəlxalq  fəaliyyətinin  əsas  istiqaməti  qlobal  bazar  olur.  Onun  tələbləri  bir 

baza  mah  ilə  ödənilir,  onun  satışı  da  birtərəfli  vahid  marketinq  vasitələrinin  ( 

marketinq-miks)  hesabına  təmin  edilir.  Müxtəlif  ölkələrin  sakinlərinin  istehlak 

istəklərininfərqləri deyil, oxşarlığı nəzərə çarpdırılır. Xarici əməliyyatlara birləşmiş qlobal 

bazarın təchizat sistemi kimi baxılır. 

Belə  şirkət  artıq  özünü  milli  bazarın  subyekti  kimi  təsəvvür  etmir,  məhsulu  xaricə 

satmaqla məşğul olur, qlobal bazarın subyekti olur. Müvafiq surətdə əsas baza ölkəsinin milli 

mənafeləri  onun  üçün  prioritet  deyil.  Belə  şirkətin  yüksək  rəhbərliyi  məhsul  istehsalını, 

marketinq siyasətini, maliyyə axınlarını və material-texniki təchizat sistemlərini ümumdünya 

miqyasında planlaşdırır. 

Əsas  təşkilat  vahidi  mərkəzləşdirilmiş  özəkdir.  O,  strateji  vasitələrin,  ehtiyyatların 

əksəriyyətini,  əsas  öhdəliklərin  yerinə  yetirilməsini  və  qlobal  strategiyaların  həyata 

keçirilməsini idarə edir. Bu mərkəz ehtiyyatlara, qərarlara və informasiyaya yalnız strateji 

deyil, həm də əməliyyat üzrə nəzarəti gücləndirir. Qlobal funksional bölmələr öz fəaliyyətləri 

haqqında beynəlxalq bölmənin başçısı qarşısında deyil, bilavasitə şirkətin prezidenti və ya 

baş icra komitəsi qarşısında hesabat verir. 

287 

Orta halqa rəhbərləri yerli və ya beynəlxalq səviyyədən fərqlənən dünya səviyyəsində 

işləmək  üçün  hazırlamışlar.  Şirkət  bir  çox  ölkələrdə  şəxsi  heyəti  işə  götürür,  detalları  və 

qovşaqları  üçün  olan  yerlərdə  alırlar  və  investisiyaları  daha  böyük  mənfəət  alınması 

gözlənilən yerlərə qoyurlar. 

T.Levittin  qlobal  marketinqin  inkişafı  və  bütün  dünya  üzrə  məhsul  istehsalı  və  satışı 

xərclərinin  azaldılması  məqsədilə  qloballaşma  və  unifıkasiya  edilmənin  əhəmiyyəti 

haqqında nəzəriyyəsi bəzi iri transmilli şirkətlər tərəfindən təşkilati aspektdən də fəaliyyətə 

rəhbərlik  kimi  qəbul  edilmişdir.  Onlar  bir  “ümumdünya  agentliyi”  xatirinə  özlərinin 

müxtəlif ölkələrdəki çoxsaylı nümayəndəliklərini bağlamışlar. Bu zaman bir çox beynəlxalq 

agentliklər artıq sadəcə beynəlxalq deyil, məhz ümumdünya agentliyi rolunu məhz onların 

oynaya biləcəyini sübut etmək məqsədilə rəqabət mübarizəsini gücləndirmişlər. Bu müvafiq 

şirkətin  fəaliyyətinin  səmərəliliyinə  mənfi  təsir  etməyə  bilməzdi  və  onlar  öz  qərarlarına 

müvafiq dəyişikliklər etməyə məcbur olmuşlar. 

Şirkətin  beynəlxalq  marketinq  fəaliyyətinin  idarə  edilməsinin  təşkilati  qurluşunun 

inkişafının çox zaman III və IV mərhələlərinin arasında və bəzən mərhələsindən sonra aralıq 

mərhələ - uyğunlaşan qloballaşma və ya transmilləşmə mərhələsi olur. Bu zaman beynəlxalq 

marketinqin inkişafına qlobal yanaşdıqda şirkətin işində xarici bazarların xüsusiyyətlərinə 

müəyyən uyğunlaşma imkanları olur. Beynəlxalq marketinqin belə təşkili nəzərdə tutur ki, 

müxtəlif  ölkələrin  bazarları  eyni  zamanda  oxşardır  və  fərqlidir.  Bu  yanaşma  oxşarlığa 

əsaslanan və lokal xüsusiyyətlərin öhdəsindən gələn və eyni zamanda onlara tələb olunan 

diapazonda uyğunlaşan qlobal strategiya hazırlamaq imkanı verir. 

Bu  təşkilati  forma  qlobal  inteqrasiya  ilə,  habelə  xarici  lokal  bazarlar  səviyyəsində 

dəyişilmələrə  tez  reaksiya  verə  bilən  ümumi  marketinq  strategiyası  hazırlanması- 

səviyyəsində  koordinasiya  kooperasiya  ilə  təmsil  olunmuşdur.  Bu  halda  qarışılıqlı  asılı 

təşkilati vahidlər birləşir. Onların arasında komplektləşdiricilərin, məhsulların material və 

əmək ehtiyyatlannm, informasiyanın, elmi-texniki yeniliklərin və s. iri hərəkətləri (axınları) 

olur. 

2.

 

BcynəlxaIq marketinq xidmətlərinin qurulması prinsipləri 

Beynəlxalq fəaliyyətlə məşğul olan şirkətin təşkilat sturukturu qurulanda və idarəçilik 

sistemi müəyyən ediləndə çox zaman cüt xarakterli və müvafiq uyğunlaşma və balans tələb 

edən müxtəlif prinsipləri nəzərə alırlar. 

1.

 

“Mərkəzləşdirmə və mərkəzləşdirməmə prinsipləri”. 

Beynəlxalq  marketinq  bölmələri  yaradılmasında  mərkəzləşdirmə  prinsipi  qlobal 

inteqrasiya  ilə  əlaqədardır.  Mərkəzləşdirmə  miqyaslarda  qənaət  etmək  imkanı  yaradır, 

müxtəlif ölkələrin vasitəçilərinin marketinq fəaliyyətinin  standart inteqrasiyalı xarakterini 

təmin  edir,  xaricdə  müxtəlif  beynəlxalq  və  lokal  satış  kanallarının  marketinq  fəaliyyətini 

vahid şəklə salır, müxtəlif ölkələrdə istehlakçıların tələblərinin həmcinsliyini (oxşarlığını) 

təmin etməyə çalışır. 

Hərəkətlərin  koordinasiyasının  və  uyğunluğunun  yüksək  səviyyəsi  malların 

konsepsiyasında, onun mövqe tutmasında, reklam kompaniyası təşkil edilməsində, malların 

qablaşdırılmasında  və  markalanmasında,  habelə  qiymətqoyma  prosesində  müxtəlif 

variantlara  yol  verməmək  imkanı  yaradır.  Lakin  mərkəzləşdirmənin  nöqsanlarını  və 

təhlükələrini  də  dərk  etmək  lazımdır,  çünki  o,  ayrı-ayrı  ölkələrin  istehlakçılarının 

tələblərindəki milli xüsusiyyətlərini tam nəzərə almağa imkan vermir, yerlərdə marketinq 

288 

sahəsində mütəxəsislərin  təşəbbüsünü məhdudlaşdırır və çox zaman bir çox xarici  ölkədə 

müvəffəqiyyətlə həyata keçirilmiş marketinq proqramı digər ölkədə “müflis” olur. 

Mərkəzləşdirməmə  (desentralizasiya)  prinsipi  konkret  ölkənin  və  ya  regionun 

istehlakçılarının  müvafiq  tələblərinə  daha  tam  uyğun  olan  məhsulların  buraxılmama  və 

müvəffəqiyyətlə  satılmasına  şərait  yaradır.  Belə  prinsipdə  yerlərdə  marketoloqlar  böyük 

səlahiyyətə malik olurlar və xaricdə lokal bazarın meyllərinə uyğun təşəbbüs göstərə bilirlər. 

Bu  halda  yeni  imkanlar  yaranmasına  reaksiya  verilməsi  sürəti  mərkəzləşdirilmiş  təşkilat 

sturukturunda olduğundan xeyli yüksəkdir. 

Bir halda ki, mərkəzləşdirməmə prinsipinə riayət edildikdə lokal marketinq üzrə qərarlar 

əsas  etibarilə  marketinq  mütəxəssislər  lokal  səviyyədə  qəbul  edirlər,  xarici  ölkədə  onun 

dövlət orqanları və ticarət təşkilatları ilə yaxşı münasibətlər yaratmaq daha asan olur. Lakin 

mərkəzləşdirməmə prinsipinə riayət edilməsi bir çox hallarda xərclərin artması ilə əlaqədar 

olur. 

Be