Energatika va sa

Mintaqaviy tarmoqlar.

Global tarmoqlar.

Tayaoch so Z va bora/ar. Tarmoq, stantsiya, lakal tarmoq, (LAN), mintaqviy tarmoq (MAN), global tarmoq (WAN), Markazlashtirilgan.

Korxonalar miqyosida iqtisodiyotni boshqarish mazkur jarayonda katta jamoalaming ishtirok etishini talab qiladi. Bu jamoalar shaharning turli tumanlarida, mamlakatning turli mintaqalarida va hatto boshqa-boshqa davlatlarda joylashgan bo’lishi mumkin. Boshqaruvni oqilona amalga oshirishni hal etish uchun axborot almashish tezligi va qulayligi, shuningdek ma’muriyatning uzviy aloqada bo’lish imkoniyatlar muhim va dolzarb bo’lib qoladi.

1970-1980 yillarda ushbu masalalarni hal etishda axborotni "markazlashtirilgan" qayta ishlash tizimlaridan (1.3-rasm) foydalanish keng tus olgan edi. Katta moddiy harajatlar talab qiluvchi elektron hisoblash mashinalardan (EHM) markazlashgan usulda foydalanish awalo uning hisoblash quwatidan beunum foydalanishiga va kompbyuter resurslaridan foydalanish imkoniyatlarini cheklanishiga olib keldi. Qolaversa markaziy EHM ning biror bir qismining qisqa vaqtga bo’lsada ishdan chiqishi butun tizim uchun og’ir oqibatlami keltirdi. Bu esa infonnatsion tizim foydalanuvchilarining barchasining ishini to’xtatishga olib keldi.

Kichik EHM kompbyuterlar, serverlarning dunyoga kelishi, hamda tannoq texnologiyalarining rivoji axborotlami yig’ish va qayta ishlashning yangi "tannoqlangan

qayta ishlash" texnologiyasini yaratishga asos bo’ldi (1.4-rasm).

Axborotlami qayta ishlash tarmoqlangan tizimi infonnatsion tizimning shunday bir turiki, unda axborotlami qayta ishlash mustaqil ravishda alohida-alohida, lekin o’zaro informatsion aloqa kanallari bilan bog’liq bo’lgan kompbyuterlarda amalga oshiriladi.

Ma’lumotlami tarmoqlangan usulda qayta ishlashni amalga oshirish uchun ko’p mashinali birlashmalar tashkil etilib, ular ko’p mashinali hisoblash majmualari (KMQM) yoki kompayuter (hisoblash) tarmoqlari ko’rinishlarida amalga oshirilishi mumkin.

Ko’p mashinali hisoblash majmualari yonma-yon joylashtirilgan hisoblash mashinalari guruhi bo’lib, ular maxsus bog’lash vositalari yordamida birlashtirilgandir va birgalikda yagona axborot hisoblash jarayonini bajaradi.

Kompbyuter (hisoblash) tarmog’i aloqa kanallari yordamida ma’lumotlami tarmoqlangan qayta ishlashning yagona tizimiga ulangan kompьyuterlar va terminallar to’plami bo’lib, u ko’p mashinali birlashmaning eng yuqori shaklidir.

Kompьyuter tarmog’i "tarmoq abonenti ", "stantsiya " va "fizik uzatish muhiti " kabi tarkibiy qismlardan tashkil topgan.

Tarmoq abonentlari tarmoqda axborotni yuzaga keltiruvchi yoki uni iste’mol qiluvchi ob’ektdir.

Alohida EHMlar, EHM majmualari, terminallar, sanoat robotlari, programmaviy boshqaruvli dastgohlar va shu kabilar tarmoq abonentlari bo’lishlari mumkin. Tarmoqning har bir abonenti stantsiyaga ulanadi.

Stantsiya axborot uzatish va qabul qilish bilan borliq vazifalarni bajaruvchi ob’ekt.

Abonent va stantsiya birgalikda "abonent tizimi" deb ataladi. Abonentlarning o’zaro aloqasini tashkil etish uchun fizik uzatish muhiti mavjud bo’lishi kerak.

Fizik uzatish muhiti elektr, radio yoki boshqa signallar yordamida amalga oshiriladigan aloqa kanali, ma’lumotlami uzatish va qabul qilish qurilmasidir.

Fizik uzatish muhiti negizida abonent tizimlari o’rtasida axborot uzatishni ta’minlovchi kommunikatsion tarmoq tashkil etiladi. Bunday yondashuv har qanday kompbyuter tarmog’ini abonent tizimlari va kommunikatsion tarmoq yig’indisi sifatida ko’rish imkonini beradi (1.5-rasm).

Abonent tizimlarining hududiy joylashuviga qarab kompbyuter tarmoqlarini uchta asosiy turkumga ajratish mumkin: lokal tarmoqlar (LAN Local Area Network), mintaqaviy tarmoqlar (MAN Metrorolitan Area Network); global tarmoqlar (WAN Wide Area Network);

Lokal kompbyuter tarmog’i uncha katta bo’lmagan hudud chegarasida joylashgan abonentlami birlashtiradi.

Masalan, korxonalar, tashkilotlar, firmalar, banklar, ofislar miqyosidagi kompbyuterlarni o’zaro birlashtiruvchi tarmoqlar lokal kompbyuter tarmog’i turkumiga kiradi. Hozirgi vaqtda lokal hisoblash tarmoqlari abonentlarining hududiy joylashuvi bo’yicha qat’iy cheklashlar yo’q. Odatda bunday tarmoqlarning doirasida 22,5 km bilan cheklanadi.

Mintaqaviy kompbyuter tarmog’i bir - biridan ancha uzoq masofada joylashgan kompbyuterlarni va lokal kompbyuter tarmoqlarini o’zaro bog’laydi. U katta shahar, iqtisodiy mintaqa va alohida mamlakat doirasidagi abonentlarni o’z ichiga olishi mumkin. Odatda, mintaqaviy hisoblash tarmog’i abonentlari o’rtasida masofa o’nlab, yuzlab kilometrni tashkil etadi.

Global kompbyuter tarmoqlari turli mamlakatlar yoki qit’alarda joylashgan abonentlami birlashtiradi. Mazkur tarmoq abonentlar o’rtasidagi aloqa telefon, radio aloqa va kosmos aloqa tizimi negizida amalga oshiriladi.

Global, mintaqaviy va lokal kompbyuter tarmoqlarining birlashuvi ko’p tarmoqli ierarxiyani tashkil etib, umum jahon axborot resurslarini birlashtirish va ulardan kollektiv ravishda foydalanish imkoniyatlarini yaratadi (1.6-rasm).

Nazorat savollar:

Tarmoq obonentini tushuntirib bering.

Stantsiya nima?

Fizik uzatish muhitini tushuntirib bering.

Lokal tarmoqlar nima?

Mintaqaviy tarmoqlar nima?

Global tarmoqlar nima?

Tarmoq kartochkasini tushuntirib bering.

Multimedia nima?

3. 
   ma’ruza: Axborot uzatish muxiti. Kabellar Aloqa yo’llarining texnologik ko’rsatkichlarini moslash. Axborotlarni kodlash.
   

Axborot uzatish muhiti deb, kompyuterlar o’rtasida axborot almashinuvini tabminlovchi axborot yo’llariga (yoki aloqa kanallariga) aytiladi. Ko’pchilik kompyuter tarmoqlarida (ayniqsa, mahalliy tarmoqlarda) simli yoki kabelli aloqa kanallari ishlatiladi, vaholanki, simsiz tarmoqlar ham mavjuddir.

Mahalliy tarmoqlarda ko’pincha axborotlar ketma-ket kodda uzatiladi, yaьni bir bit axborot uzatilgandan so’nggina keyingi bit uzatiladi. Tushunarliki, bunday axborot uzatish parallel kodda axborot uzatishga qaraganda, murakkab va sekin ishlovchi usuldir. SHuni hisobga olish kerakki, tezkor parallel usulda axborot uzatish, ulangan kabellar (simlar) sonini uzatilayotgan axborotning razryadlar soniga nisbatan baravar oshadi (masalan, 8-razryadli kodda 8 marotaba axborot yo’li oshadi). Yuzaki qaraganda kabel kam sarf bo’ladigandek ko’rinadi, aslida juda ko’p sarf bo’ladi. Tarmoqdagi abonentlar o’rtasidagi masofa katta bo’lsa ishlatiladigan kabelning narxi kompyuter narxi bilan barobar yoki undan ham ko’p bo’lishi mumkin. 8,16 yoki 32 ta kabellarni o’tkazishga qaraganda, bir dona kabelni o’tkazish ancha oson. Tabmirlash, uzilishlarni topish va tiklash ishlari ham arzonga tushadi. Lekin bu hammasi emas.

Kabelning turidan qatbi nazar axborotni uzoq masofaga uzatish murakkab uzatish va qabul qilish qurilmalarini ishlatishni talab qiladi. Buning uchun axborotni uzatish qismida kuchli signal hosil qilish va axborotni qabul qilish qismida esa kuchsiz signalni tiklash (detektorlash) kerak. Ketma-ket uzatishda buning uchun faqat bitta uzatuvchi va bitta qabul qiluvchi qurilma talab qilinadi. Parallel axborotni uzatishda uzatuvchi va qabul qiluvchi qurilmalar soni esa, ishlatiladigan parallel axborotni razryadlar soniga teng bo’ladi. SHuning uchun uzunligi uncha ko’p bo’lmagan (10 metrli) tarmoqni loyihalashda ko’pincha axborotni ketma-ket uzatish usuli tanlanadi.

Axborotni parallel uzatishdagi muhim sharti, bu — har bir bitni uzatishga mo’ljallangan kabellar uzunligi bir-biriga deyarli teng bo’lishligidir. Aks holda, turli uzunlikdagi kabellardan o’tayotgan signallar o’rtasida qabul qilish qurilmasining kirishida vaqt bo’yicha siljish hosil bo’ladi. Buning natijasida tarmoq qisman buzilishi yoki butunlay ishdan chiqishi mumkin. Masalan, 100 Mbit/s axborot uzatish teziigida va bitni uzatish davri 10 ns bo’lganda vaqt bo’yicha siljish 5—10 ns.dan oshmasligi lozim. Bunday siljish kattaligi, kabellarning uzunlikdagi farqi 1—2 metr bo’lganda hosil bo’ladi. Kabel uzunligi 1000 metr bo’lganda esa, bu kattalik 0,1—0,2 % ni tashkil qiladi. Haqiqatan, babzi yuqori tezlikda ishlovchi mahalliy tarmoqlarda 2—4 talik kabel yordamida axborot parallel uzatiladi. Berilgan tezlikni saqlab qolgan holda ancha arzon kabel ishlatish mumkin, lekin kabelni ruxsat etilgan uzunligi bir necha 100 metrdan oshmaydi. Misol tariqasida Fast FtAcnet tarmoq segment 10 BASE-F4 keltirish mumkin. Kabelsozlik sanoati korxonalari kabel turlarini ko’p miqdorda ishlab chiqaradi. Hamma ishlab chiqariladigan kabellami uch turga bo’lish mumkin:

o’ralgan juft simli kabel (Vitaya napa — tw'stedpa) ular

himoyalangan, yabni ekranlashtiriladi (ekranirovannbie — shddcd