Эргаш ғозиев

2. Нутқ вужудга келишининг назариялари
Психология, психофизиология, психолингвистика фанларида тўпланган назарий ва амалий материаллар тахдилига кўра, акустик нутқ сигналлари мургккаб мувофиқлашган ҳаракатларнинг натижа-сида намоён бўлувчи мажмуавий ҳолатларнинг бирлашуви нутқ ап-парати деб аталади.
Одатда, ўпка ва нафас олиш тана аъзоларнинг мускул ҳаракатлари босимнинг ошишини ва ҳаво оқимларининг (ички ва ташқи) нутқ актида артикуляторлар қатнашишини узлуксиз равишда таъминлаб
туради.
Нутқни вужудга келтирувчи умумий аппарат схемаси учта жиҳат-
ни ўзида акс эттиради.
1. Нутқнинг анатомик тасвири:
Кўкрак қафаси.
Ўпка.
Трахея.
Овоз пайчалари (алоқалари).
Томоқтрубкаси.
Ҳалқум бўшлиғи.
Танглай пардаси.
Оғиз бўшлиғи.
Бурун бўшлиғи.
I I. Нугқнинг функционал элементлари:
Нафас олиш томирлари, мускулларининг кучи.
Ўпка сиғими.
Трахея ҳаракати.
Овоз пайчалари тебраниши ёки ҳаракати.
Томоқ трубкасининг функцияси.
Ҳалқум бўшлигининг органик вазифаси.
Танглай пардасининг ҳолати (торайиши, кенгайиши, шилим-шиклиги).
Оғиз бўшлиғи (унингтаркиблари, аъзолари: тиш, ҳаво ҳаракати, кучайтиргич, сусайтиргичлар ва ҳоказо).
Бурун бўшлиғи ва унинг таркибий аъзолари (катаклари, тукла-ри, намлиги, қуруқлиги).

Оғиздан нурни (ёруғликни) кириб келиши, яъни нурланиши.

Бурундан нурни кириб келиши.
Оғиз ва бурундан ҳаво оқимининг кириши.
Ички тана аъзоларидан ҳаво оқимининг чиқиб кетиши. III. Нутқнинг эквивалент блок схемаси:
1, 2, 3 — ўпка ва трахея сиғими,
4 — овоз (товуш) тебранишининг манбаи,
5, 6 — ҳиқилдоқ ва томоқ аъзоларининг сиғими,
~ танглай пардаси механизми,
— оғиз бўшлиғи сиғими,
— бурун бўшлиғи сиғими,

— оғиз трактидан чиқиш сигнали,

— бурун трактидан чиқиш сигнали,
— шовқин манбаи.
А. Томоқ— ҳаво бўшлиғи — конфигурация — нутқнинг пайдо бўли-ши кескин равишда ўзгаради. Гапнинг бўлаги, таркибий қисми ло-тинча «конфигурация» дейилади, фразеологик жиҳатдан ушбу атама-да ўз ифодасини топади: «қўли гул».
Б. Бунда етакчи роль ўйнайди:
а) танглай пардасининг ҳаракати,
б) тил,
в) лаб,
г) пастки жағ.
Акустик тебранишнинг қўзғатувчи механизмлари томоқ фаолия-ти, шовқин ва импульсив, яъни ихтиёрсиз қўзғатиш, товушларининг пайдо бўлиши, ҳаво оқимининг (массасининг) тор оралиғидан ўтиши, нутқ актининг айрим ўринлари билан узвий алоқадордирлар. Акустика юнонча «асшПка», яъни эшитув, товуш назарияси демакдир. Частотали фильтрация акустика манбаси бўлиб ҳисобланади. Нутқ товушларнинг тавсифи:
Ҳар қайси тилда нутқнинг пайдо бўлишида чекланган тана аъзо-лари ҳаракати иштирок этиши мумкин (артикуляр имо-ишоралар).
Артикуляр имо-ишора нутқ аппаратининг хусусияти ва ҳолати-га мос тушади ва муайян нутқтовушининг пайдо бўлишга олиб кела-
ди.
3. Артикуляр имо-ишоралар тартиб билан бирин-кетин амалга
оширилади.
IV. Нутқнинг хусусиятлари.
Матн — маъно — фикр билдириш.
Маълумот (хабар, ахборот) баёни.
Оғзаки нуткда ахборотнинг муайян даражада йўқолиши. У.Нутқнинг фонетик элементи.
VI. Нутқни идрок қилиш назарияси:
Шкалалаштириш.
Унутиш.
Халақит берувчи вазият ва шароитда идрок қилиш: а) акустик, б) визуал, в) тактил...
VII. Динамик спектограмма:
а) ундош,
б) унли.
VIII. Нутқ фаолияти:
Англаш.
Англаш (тушуниш).
Қайд қилиш (фиксация):
а) назарий ва амалий ахборотлар,
б) такрорий фикрлар,
в) диққатни йўналтириш (сохта диққат),
г) инсон шахсияти (шахс, мотив, мотивация, эмоция, ҳиссиёт,
ирода: эмоционал-мотивацион, шахсий, иродавий, когнитив, регуля-
тив ва бошқалар).