Эркаев Renessans indd

II. Аждодларимизнинг ислом цивилизациясига қўшган ҳиссаси 
49
эмас, балки ақлан чуқур идрок этиб ўзлаштиришни, 
уларни ғайримантиқий, нооқилона қабул қилмасликни 
ўргатади. Уларни ғаразли, ноилмий, ўзбошимчалик би-
лан талқин қилишни инкор этади. Лекин у айни пайтда 
нақлни, аждодларидан келаётган ривоятлар анъанаси-
ни инкор қилмайди. Ушбу жиҳати билан у мўътазилия-
дан моҳиятан фарқ қилади.
Мотуридийнинг инсонда эркин танлаш имкони бор-
лиги, у нима иш қилмасин, ўз ихтиёри билан қилажаги, 
бинобарин, у ҳар бир яхши ва ёмон иши, ҳаракати, ния- 
ти учун масъуллиги тўғрисидаги фикри жуда қимматли-
дир. Бу фикр ҳар қандай бирёқламаликка, бировлар иро-
дасига, сўзига кўр-кўрона итоат этиб, ножўя ишларга 
қўл уришига, инсоннинг мутаассибга айланишига кес- 
кин қарши чиқади. «Тақдири азал» тушунчасини Мо-
туридий тўлиқ инкор этмаса-да, уни инсонпарварлик 
нуқтаи назаридан анча юмшатади, «ихтиёрий ҳаракат» –
«афъоли ихтиёрий» орқали юзага чиқишини таъкид-
лайди ва инсоннинг масъулияти ва имконияти тарзи-
да талқин қилади. Мотуридийнинг мазкур масаладаги 
фикрини, хулосасини, бизнингча, шундай тушуниш 
лозим: инсонда тақдир масъуллик ва имконият сифа-
тида яширин, у ўз тақдирини ўзгартира олмайди, аммо 
инсон унинг муайян даражада ва қандай юзага чиқиши-
га (тўлиқ ёки қисман) ўз хатти-ҳаракати, хулқ-атвори 
билан таъсир кўрсатади. Шу боис инсонда эркинлик 
ва масъуллик бирдай ўсиб, уйғунлашиб бориши лозим. 
Мотуридий мўътазилийларнинг кескин рационализми-
ни анча юмшатди, калом илмига шароитга мослашув-
чанлик ва қайишқоқлик бағишлади. Чигал масалаларни 
ечишда ақл ва нақлга суяниш, уларнинг ҳар иккисини 
зарур даражада қўллаш тамойилини олға сурди.
Мотуридий шогирдлари орасида Абул Ҳасан ар-Рус- 
тўғфаний, Исҳоқ ибн Муҳаммад ас-Самарқандий,

---