Эркаев Renessans indd

Янги Ўзбекистон: мўлжал – Учинчи Ренессанс
50
Абул Карим ал-Паздавий, Абу Аҳмад ал-Ийдий каби 
атоқли алломалар бор. Уларнинг ҳар бири ислом илми-
да сезиларли из қолдирган. Вақт синови ҳар бир нарса-
нинг, ҳар қандай таълимотнинг асл баҳосини кўрсата-
ди. Буюклик узоқдан теранроқ англанади. Мотуридий 
таълимоти билан айнан шундай бўлди. XI асрда унинг 
издошлари, билвосита шогирдлари янада кўпайди,
мотуридия янада бойиди ва ривожланди.
Мотуридий таълимотининг атоқли давомчиси, тар- 
ғиботчиси Абул Муъин Насафийдир (1027–1114). Абул 
Муъин Насафий нафақат мотуридия таълимотини бу-
тун ислом оламига ёйди ва ижодий ривожлантирди. У 
калом илмининг уч асосий йўналиши – мўътазилия, 
мотуридия ва ашъария таълимотларини қиёслади ва 
фарқларини кўрсатиб берди. У исломнинг бoшқа соҳа-
ларига оид илмларни ҳам чуқур эгаллаган ва ривожлан-
тирган аллома. Унинг «Табсират ад-дилла» асари Су- 
рияда 1990 ва 1993 йилларда икки жилдда (ҳар бири 
500 саҳифадан ортиқ) нашр этилган. Ҳозир бу асар
4 жилдда ўзбекчада ҳам чоп этилди. (2018) Абул Муъ-
ин Насафий исломда кўпайиб бораётган турли хато 
оқимлар, мутаассиб фирқалар танқидига катта эъти-
бор қаратди, мумтоз ислом ғоялари ва қарашларини 
ҳимоя қилди. Абул Муъин Насафий Қуръоннинг яра-
тилмаганини «Табсират аддилла» ва «Тамҳид ли қавои- 
ди-т-тавҳид» асарларида шундай асослайди: Аллоҳ –
мутлақ мукаммал зот. У ҳеч нарсага муҳтож эмас. Унга 
бирор нарса қўшиб, ёки камайтириб бўлмайди. Агар 
Қуръон яратилган бўлса, унда у Аллоҳда азалдан бўл-
маган, кейинчалик уни тўлдирган бўлиб чиқади. Бу 
мумкин эмас. Демак, Қуръон моҳияти-мазмуни Ал-
лоҳда азалдан бўлган. Насафий Мотуридия ва ашъария 
таълимотларидаги фарқларнинг сабабларини кўрсатиб, 
улар принципиал қарама-қаршиликлар эмаслигини, 

---