Эркаев Renessans indd

Янги Ўзбекистон: мўлжал – Учинчи Ренессанс
86
муҳит юзага келган эдики, айниқса, Маъсуд даврида, 
нуфузли, ўқимишли кишилар шахсий кутубхоналарида 
кўплаб ноёб асарларни йиғарди. Юқорида ас-Соҳиб-
нинг сомонийларга вазир бўлишидан бош тортганнинг 
сабабларидан бири сифатида Бухорога кўчиш қийин- 
лиги, фақат китобларининг ўзи 400 туяга юк бўлиши 
қайд этилган эди.
Салжуқийларнинг буюк вазири «Сиёсатнома» му-
аллифи Низомулмулк ўз китобида Маҳмуд Ғазнавий 
давлат тузумини, усулини, адолатли сиёсатини бошқа 
барча мусулмон давлатлари бошқарувидан устун қўй-
гани Маҳмуд Ғазнавийнинг, совет давридаги баъзи 
китобларидаги, бадиий асарлар ва кинофильмларда-
гидек жоҳил бўлмаганини кўрсатади. Тўғри, у мад- 
раса кўрмаган, қаттиққўл бўлган, лекин табиатан 
жуда истеъдодли, илм-фан ва маданиятга қизиқувчан
киши эди. 
Худди шундай Шайбонийхон образи ҳам бадиий 
адабиётда, хусусан, «Юлдузли тунлар»да совет мафку- 
раси, балки қисман «Бобурнома» таъсирида, салбий 
тасвирланган. Аслида Муҳаммад Шайбонийхон анча 
маърифатли ҳукмдор эди. Олий мадрасада ўқиган,
шеърлар ёзган. Ҳиротни ишғол қилгач, давлат ишла- 
рини ўзбек тилида юритиш тўғрисида фармон чиқар-
ган. Котиблар ва амалдорларга ўзбек тилида иш юри-
тишда ёрдам сифатида услубий қўлланма, йўриқнома 
жўнаттирган. Агар у пистирмага тушиб қолиб ҳалок 
бўлмаганда, балки иккинчи ренессанимиз узоқроқ
давом этармиди? Ахир миниатюра санъати Мовароун-
наҳрда айнан шайбонийлар даврида ривожланди. Илм-
фан, маданият ривожланишида маърифатли подшоҳ 
хизматларини инкор қилиш адолатдан эмас. Шарқнинг 
барча олиму фузалолари, шоирлари уларнинг ҳомий-
лик фаолиятини юқори баҳолаганлар. 

---

IV. Тарих сабоқлари ва Учинчи Ренессанс зарурати
87
Масалан, буюк салафлари қатори Фузулий ҳам 
ҳукмдорларнинг адабиёт ривожига таъсирини «Лайли 
ва Мажнун» достонининг кириш қисми соқийномаси- 
да алоҳида таъкидлайди: Араб, форс ва турк тилида 
ижод қилган уч даҳога ҳомийлик қилган ҳукмдорлар- 
ни эътироф этади:
Турку арабу ажамда айём.
Ҳар шоири вермиш эди ком
Шод этмиш эди Абунавоси,
Ҳорун халифанинг атоси.
Бўлмишди сафойи дил Низомий,
Ширвоншоҳа душуб кироми.
Ўлмишди Навоийи сухандон
Манзури шаҳаншоҳи Хуросон.
1
Ҳозир ҳам давлат сиёсати актуал вақтда хал қилувчи 
аҳамятга эга. Нафақат илм-фанга, маданиятга маблағ 
ажратилиши, кадрлар тайёрлаш, бошқа моддий-тех-
никавий ва молиявий таъминот, шунингдек, ҳуқуқий 
шарт-шароит, эътиқод, сўз, тафаккур эркинлиги, жами-
ятдаги толерантлик ва бошқа ташқи мафкуравий-маъ-
навий шарт-шароитлар давлат томонидан яратилади. 
Бунга янги Ўзбекистон мисолида ҳам амин бўлиш
мумкин.
Хулоса қилиш лозимки, жамият моддий-иқтисо-
дий асослари, ишлаб чиқариш технологиялари ри-
вожланмагани, турғунлиги, капитал концентрацияси 
юз бермагани, Буюк Ипак йўли тўхтаб қолгани каби 
объектив омиллар қаторида ҳар иккала Ренессанснинг 
инқирозига яна қуйидаги субъектив омиллар сабаб
бўлди:
1