Эркнп Охуижонов

ХУЛОСА


1. Ҳукмрон мустабид марказ ўз сиёсатипинг жу^тюфий-сиёсий ва мустамлакачилик жиҳатлари нуқгаи иазаридан 'Гуронзаминда ҳатго Туркистон АССРдек шўро мухторияти шаклидаги ягона ва яхлит давлат тузилмаси мавжуд бўлишига қарши чиқиб, «Ўрта Осиё халқларининг миллий-давлат чегараланнп1И» дсгап баҳонада Туронэамин халқини сунъий равишда қисмларга ажратиб, ҳудудда марказгатўла қарам қилиб кўйилгаи, номигагина сувсрсп ҳисобланган Ўзбекистон, Туркманистон, Тожикистон ва Қирғиэистон шўро


131




республикалариии ташкил агда. 20—30-йилларда шўролар мамлакатида коммунистик партиянинг ҳокимиятга нисбатан монополиясига ва чекланмаган диктаторлик ваколатларига эга бўлган шахс бошчилигидаги наргия раҳбарлари иерархиясига асосланган мустабид- авторитар ҳокимият гизими шаклланди. Партия ҳокимияти давлат сиёсий тизими на маъмурий-буйруқбозлик иқгисодиёти доирасида жамиятни бошқаришнинг барча дастаклари усгидан мутлақ назорат ўрнатди. Совег социализми тизимининг шаклланиши билан бир вақ]да кенг миқёсда қатағоплар, жамиятда ялпи қўрқўвнинг кучайиши, ҳурфикрлиликнинг ҳар қандай шаклларига қарши аёвсиэ кураш, шунингдек, очарчилик йиллари (1929—1934, 1945—1948), озиқ-овқат маҳсулотларини сотиш қатъий меъёрга солингзн, аҳолига нон каргочкалар бўйича берил1ан, Иттифоқдушман давлаэлар қуршовида ва халқаро иэоляцияла бўлган шароитларда мамлакатни саноатлаштириш, қишлоқхўжалигини ялпи жамоалаштириш, таълим, илм-фан ва маданий-маърифий муассасалар тизимини ташкил этиш иишари амалга оширидди.
2. Ўзбекистоп шўро республикаси ташкил топгач, мамлакат миқссида унинерсал ва махсус кутубхоналар тизимига ташкилий раҳбарликни Ўзбекистон маориф халқ комиссарлигининг Кутубхоначилик бўлими амалга ошира бошлади. Кутубхоначилик бўлими ўэига тобе бўлган Ўзбекистон Давлат Омманий кутубхонаси орқали унинерсал кутубхоналарга методик ёрдам кўрсата бошлади. 1934 йил бўлим Кугубхона бошқармасига айлантирилди.
3.1930 йил июнда республиканинг маъмурий-ҳудудий бўлинишида ўзгаришлар рўй берди: округлар тугатилди, республика эса 73 та йирик туманга ва 1696 та қиишоқ и1ўросига бўлинди. Энди ҳар бир туман ўз марказида кутубхонага эга бўлиши лозим эди. Биринчи навбатда, собиқуезд кутубхоналари туман марказий кутубхоналарига айлаптирилди. Маориф халқкомиссарлиги маълумотларига қдраганда, 1932 йили республикада 234 қишлоқ ва 117 шаҳар стационар кугубхоналари, шунингдектегишинча 79 ва 37 та кўчма кутубхоналар фаолият кўрсатган.

4. 
   «Социалиэм ғалабалари на югуқлари»нингтинимсиз кўкларга кўгарилиб мақгалиши айрим маҳаллий раҳбарларни партия ва мафкура ходимларига бўйсунишга, ҳар хил қўшиб ёзиш ва кўэбўямачиликларга қўл уришга мажбур қилар эди. Натижада, жойлардан туман марказларига, у ердан эса пойтахт Тошкентга колхоэлар, совхозлар, машина-трактор станциялари ва уларнинг қошида кутубхоналар ташкил этилганлиги ҳақида рапортлар юбориларди. «Ютуқлар ва 132
   

ғалабаларлнинг рақамлари шу тариқа «ўсиб» борарди. Ҳатго жойларда шундай кутубхоналар ташкил этилган такдирда ҳам улар одатда қишлоқпарлаги мослаштирилмаган, чала-чулпа жиҳозланшн биноларда жойлаштирилар, фонлдари кутубхона коллектори орқали ёки туман раҳбарлари шаҳарлардан амал-тақал қилиб топган адабистлар билан таъминланарди. Китоблар маҳаллий аҳолининг талабларига жавоб бериши лозимлиги тўғрисида ўйлаб ҳам кўрилмас эди
Ислоҳотлар жараёнини жадаллаштиришга интилиш, марказ талаблари ва сўровларининг ҳамда жойлардан бериладиган ахборотларнинг узлуксизлиғи шунга олиб келдики, «ғалаба» ҳақида рапорт бериш мақсадида қирқ-элликта китобдан иборат мослаштирилмаган бинолар ҳам «кугубхона» деб атала бошланди. Ўзбекистоннинг чет ҳудудларида умумистифода кутубхоналарни ривожлантиришдск жуда зарур ва муҳим иш аксарияз ҳолларда малакаси ва саводи паст кишиларга топшириб қўйилган эди. Кутубхона ходимлари профессионал жиҳатдан яхши тайёрланмаганлиги, улар жамиятда рўй бсраётган ўзгаришларнинг моҳиятини яхши тушунмаслиги бир томондан, қишлоқларда хўжакўрсинга ташкил этилган кугубхоналар, аниқроғи, «китоб жавонлари» иккинчи томондан, билимга, маданиятга чанқоқ аҳолининг талабларини қаноатлантира опмас эди.
Мамлакатнинг бош универсал илмий кутубхонаси - Ўзбскистон Данлат Оммавий кутубхонасида аҳвол бугунлаЙ бошқдча эди. Маэк)ф кугубхонада кугубхоначилик иши соҳасидаги етакчи мугахассислар ва илмий ходимлар жамлангапди. Кутубхона фаолиигининг асосий йўналишлари ва кугубхона ходимлари меҳнатининг мазмуни фонд билан ишлаш, уни жамлаш на кагалогларга акс эттириш қандай олиб борилиши лозимлиги, кутубхона хизматлари кўрсатиш, китобхонлар билан ишлаш, кадрларни ўқитиб-ўргатиш ва қайта тайёрлаш, кутубхона фаолиятини илмий ва методик жиҳатдан таъминлаш қандай ташкил этилиши зарурлигининг ўзига хос намунаси эди.

4. 
   1930 ва 1940 йилларда Ўзбекистон халқининг ижтимоий онгида иккита туб ўзгаришга асос ясалди. Ўзбек алифбеси Туронэаминда 742 йилдан бери қўлланилиб келинаётган араб ёзуви (1рафикаси)дан 1929—30 йиллардалотин графикасига, 1940 йилда эса, рус (кириллча) ёзувга ўткаэилди. Бу воқеалар асл-моҳият эътибори билан авлоддар маданий-тарихий ворисийлиги табиий жараёнига, халқнинг ўз маданий, маънавий ва маърифий меросидан ва шахснинг шаклланиши ва ижтимоийлашувида иштирок этувчи аждодлардан қолган бугун
   

133




интеллек1уал боЙ71игидан баҳрамавд бўлишига қақшатқич зарба берди. Халқнинг тарихий хозирасига катта пугур еткааилди.
Ўзбек алифбеси лотин ёзувига ўтказилгач, бир неча йил давомида республика кўтубхоналаридан араб ёзувидаги қўлёзма па тошбосма китоблар олиб қўйилган. 1940 йилда кириллча рус ёзувига асосланган узбек графикасига ўтилганидан кейии эса кутубхоналарнинг фондларидан лотин сзувила чон этилгаи барча ўзбскча китоблар эскирган ватўзган нашрлар сифатида 1940—1950 йиллар мобайнида чиқариб тагвданган. Демак, 1940 йилгача миллий китоб фо^тдларининг ўсиши ски бойиши тўғрисида сўз юритиш мумкин эмас.

4. 
   Вилоят аҳамиятига молик универсал илмий кутубхоналар тизимининг шаклланйшига 1938 йили ҳукумат органлари республикани вилоятларга бўлиш тўғрисида қарор қабул қилганидан сўнг асос солинди. Ҳар бир вилоят маркази ўзида универсал хусусиязга эга илмий кузубхона ташкил этиши шарт эди. Имкониятга қараб, вилоит кугубхоналарига алоҳида бинолар, шунингдек, адабнётлар харид қилишга маблағлар ажратилди. Бу уларнинг ишига ижобий таъсир қилди. Натижада, 1941 йилга келиб республикада унинг иқгисодий ривожланиш даражаси ва ижтимоий ҳолатига мос келувчи қатор умумистифода уииверсал оммавий ҳамда универсал илмий кутубхоналар шаклланди.
   

7 Ўзбекистон ресиубликаси ташкил топганидан кейинги дастлабки 15 йил ичида бу срда махсус кугубхоналар тизими шакллана бошлади. Болалар кутубхоналари, ўггиз олий на юзга яқин ўрта махсус ўқув юртларинипг кутубхоналари, етмиш бешга яқин илмий муассасаларнинг кутубхоналари, илмий-тадқиқот, лойиҳа ва конс1рукгорлик ташкилотлари ва институгларининг кугубхоналари, шунингдек, йирик сапоат корхоналаринингтехник кугубхоналари юқорида зикр этилган махсус кугубхоналартизиминингтармоқларини з ашкил этарди.
Расмий статистика маълумотларида кўрсатилишича, 1925—1941 йиллар давомида халқтаълими мактаблари сони мутгасил ортиб борган. Масалан, 1924—1925 ўқуа йилида Ўзбекистонда 160 та янги типдаги мактаблар ташкил қилипиб, уларда 17209 ўқувчи таълим олган бўлса, 1941 ййлга келиб макгаблар сони 5504 тага, уларда ўқитилаётган ўқувчилар сони эса 1 млн. 315 мипг кишига етган. Табиийки, барча мактабкар ҳам ўз кутубхоналарига эга эмас эди. Аммо Ўзбекистон Олий Ксигаи1ининг 1934 йилги кутубхоначилик иши тўғрисидаги қарорини бажзра бориб, республика маориф халқ комиссарлиги халқ таълими вилоят ва туман бўлимларидан янги мактаб кутубхоналари


134




ташкил этишни, мавжуд мактаб кутубхйналарини қўллаб-қуннатлаш ва ривожяантиришни талаб қилар эди. Илгари гашкил этилган мактаб кутубхоналари Ўзбекистон маориф халқ комиссарлиги тасдиқлаган рўйхатлар бўйича зарур адабиётлар билан тўлдириб борилди. Янги мактаб кугубхоналари очилди, уларнинг фондларини гўлдириш учун маблавяар ажратилди. 1938—1939 ўқув йилининг бошига келиб Ўзбекистон мактабларвда, хусусан, 672 бошланғич, 919 — етти йиллик на 254 — тўлиқ ўрта мактабларда бир мингга яқин махсус мактаб кутубхоналари иш олиб борар эди.


Фойдаланилган адабистлар ва изоҳлар

• 
  Унитар даплат (франц. ипКапзт «бирлик» сўзидан) даялят ҳудулий тузилишининг шаклларидан бири. Унитардавлат одатда оддий давлат деб аталади, давлатнинг федератив шаклидам фарқли ўлароқ, у маъмурий ҳудудий бирликларга бўлинади. Унитар даалатда бутун давлат ҳаётига, шу жумладан, кўпгина хўжалик, ижтимоий ва бошқа жараёнларга марказлашган тартибда раҳбарлик қилиш ҳамда уларни тартибга солиш даражаси анча юқори бўлади.
  
• 
  Ўзбекистоннинг янгн тарихи 2-китоб. Ўзбекистои совет мустамлакачилиги даврида. — Т.: Шарқ, 2000. —312-6.
  

’ Қаранг: Зуев М.Н. История России. Учебник для ПУЗов. - М.; ПРИОР, 1998. ~ С 114-115. Мамлякатнинг саноатлаштирилиши кснг маьнода замонавий йирик саноат ишлаб чиқаришига ўтилишини, саноатни ривожлантиришнинг асосий йўналишлари ўзлаштирилиши, фундамснтал фан ютуқлариминг унга жалб қилинишини англатар зди. Лммо ўэ малакали кадрлари, олимлар ва муҳандис-техник ходимларнинг етишмаслиги, энг янги технологияларнинг йўқлиги, энг муҳими — уларни чет элда харид қилиш учун эркин муомаладаги валютанинг тақчилиги ички эахираларни излашга мажбур қилди. Қишлоқ хўжалигини ривожлантириш ва унинг маҳсулотлари билан халқаро бозорда савдо қилиш, шу тариқа валюта тўнлаб, унгв қурилаёттан фабрика ва эаводлар учун чет элда энг янги асбоб-ускуналар харид қилишдан бошқа чора йўқ эди. 1921 йилда эълон қилинган янги иқтисодий сиёсат (НЭП)им гугатишга, 20% дан иборат оэиқ-овқат солиғини бекор қилишга, барча деҳқонларни Жамоа хўжаликлари (колхозлар) ва совет хўжаликлари (совхозлар)га бирлаштиришга қарор қилинди. Сўнгги зикр этилган хўжаликлар ишлаб чиқарган барча маҳсулотларни давлатга у белгиламган нархларда сотишга мажбур эдилар. Бу деҳқонлар қўлга киритган оз микдордаги эркинликни ҳам йўққа чиқарар, уларни яна катга хўжайин (айни ҳолда — давлат)га қарам бўлган қулларга айлаптирар эди. IX—X асрлардан бошлаб деҳқонлар 135




нисбатан эркин булган Ўрта Осиё халқлари учун эса, бу ўтмишга — унутилган ўрта асрларга қаитишдан бошқа нарса эмасди. Зўравонлик йўли билан жамоалаштириш мамлакатнинг айрим ўлкалари (Ухраина, Дон дарёсининг ҳавзаси, Қуйи ва Ўрта Волга, Шимолий Кавказ, Қозоғистон, Ўрта Осиё)да оммавий очарчиликни келтириб чиқарди. «Хорижий тадқиқотчиларнинг баҳосига кўра, сунъий ташкил қилимган очарчилик қурбонлари сони бутун Итгифоқ бўйича камида 7 млн. кишини ташкил этган. Ўзбекистон ҳам бу фожиадан четда қолмади» (Ўзбекистоннинг янги тарихи. 2-китоб. Ўзбёкисток совет мустамлакачилиги даврида. — 366-6.). Ташкил этилмаган «одцнй» қимматчилик ва озиқ-овқат етишмовчилигидан халок бўлган одамлар сони фақат Қозоғистон бўйича (расмий маълумотлар) 1 млн. 750 минг кишини ташкил этди. Дарвоқе, Сопет Итгифоқида деҳқонлар 1965 йилгача умумий фуқаролик паспоргига эга бўлмаганлар.
* Ўзбекистоннинг янги тарихи. 2-китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. - 385—386-6.
’ Тадқиқотчи А.Космарский узбек алифбесини араб ёзувидан лотинча ёзувга ўгказилиши тўғрисидаги масала1а тўхталиб, жумладан, шундай деб ёзади: «1930-йилларнинг охирида СССР халқларинииг деярли барча ёзувлари юқоридан кўрсатмага биноан оммавий ва жадаллаштирилган тартибда русча (кириллча) ёзувга ўткаэилди. Ллифбе давлат томонидан амалга оширилган маданий модерниэация сиесатининг муҳим унсурига, хусусан, саводсиэликни тугатиш, мафкуравий жиҳатдан эскирган матнлар бялан танишиш имкониятига чек қўйиш воситасига айланди. Бу ялц^ 1;зрада, марказлаштирилган тартибда бегона алифбега ўтилишига, муқобил ривожланишнинг ҳар қағргай шакллари инкор этилишига олиб кедци» (Космарский Л. Смь1сль1 латинизации в Узбекистане (конец XX - начало XXI века // Вестник Ёвразии. М.: 2003, №3 (22). — С. 64). «Ўзбекистон совет мус-гамлакачилиги даврида» китобида ўзбек алифбесининг икки марта ислоҳ қилиниши ҳақида қуйидагилар айтилган (392—393-бетлар): «Албатга, ислоҳот ўтказишдан мақсад, анвало араб имлосига қараганда ацча енгил ўзлаштириладиган лотин имлосини ўрганиш билан саводсиздикни мумкин қадартезроқтугатиш учун интилиш эканлигини сезиш қийин змас. Аммо ёзувнинг лотинлаштирилишига қарши турган мухолифлар, советларнинг бу йўли Кўп миллатли Сонет Ўрта Осиёси халқларини Шарқ мусулмон мамлакатларидаи сунъий равишда ажратиб олиб, улар учун алоҳида янги маданият ва тарих яратишни мақсад қилиб қўйганлар, деган фикрлари мутлақо тўғри эканлигини ҳаёгнинг ўзи тасдиқлади. Иккинчи томондан, ёзувнинг лотинлаштирилиши динга қарши ташвиқотнинг бир шакли эди, большспиклар таъбирига кўра, араб сзуви диндорларга, уламоларга «хизмат қилар» эди. В.В.Бартольд, С.Ф.Олъденбург, ЛН.Самойлович каби таниқпи шарқшунос олимлар 6у масалаларга холисона ёндашмадилар. Ислоҳот ҳақидаги расмий кўрсатмага амал қилган ҳолда, Шарқ халқпари тарихи ва маданиятини ўзИда мужассам қилган минглаб араб ёэувидаги қимматбаҳо


136




манбалардан Ўзбекистон халқларини маҳрум қилишда ўз ҳиссалариии
қўшдилар. Араб ёзувини лотинлаштириш сиёсатига Ўзбекистонда, шу
жумладан, таниқли тилшунос олимлардан луғатшунос, 2 жилдлик
биринчи ўзбекча-русча лугатнинг ўзбек муаллифи —Ғози Олим Юнусов,
педагог ўқитувчилар —Кдюм Рамазонов, Абдураҳим Йўлдошев, Пўлатхон
Қаюмов ва бошқалар қарши турган эдилар. Улар 6у ислоҳсгтни маданий
билимсизлик деб баҳоладилар. Айниқса, 1921 йилда тил ва имлога
бағишланган I Умумўзбек съездида араб ёзувини бир шаклга келтириш ва
ўзбек тилининг сўз бойлиги, лугаз таркиби (лексикаси) ҳақида қимматли
таклифлар билан чиққан Ашурали Зоҳирий бу курашга кўн куч сарфлади.
Бироқ, ёзув масаласи атрофидаги барча шов-шувлардан тортиб то
ҳукумат, оддий ташкилотлар, ислоҳотни ташкил этувчилар мсҳнати,
ғоявий тарғибот ишларининг бари 30-йиллар охирига келиб мутлақо
кераксиз бўлиб қодди: Езувни лотинлаштириш учун ишлатилган катга
маблағлар эса бекор кетди. Чунки будаврга келиб ҳеч қандай ташвиқогсиз,
буйруқ тарзида ёзувнинг навбатдаги ислоҳоти кириллицага ўтиш ҳақида
қарор кдбул қилинди.
Тил ва адабиёт институти ходимлари томонидан ўзбек тили
хусусиятларини ҳисобга олиб бир нсча ислоҳот лойиҳаси ишлаб чиқилди
ва улардан турли хил тиллар гуруҳига кирувчи, бир-биридан фарқ этувчи
ўзбек за рус тилларини «яқинлаштирадиган», умумлаштирадиган варианти
танлаб олинди. Ўзбскистон зиёлиларининг энг илғор вакиллари бу даврда
қатағон этилган бўлиб, қаршилик кўрсатиш ҳақида сўз ҳам бўлиши
мумкин эмас эди. Таассуфлар бўлсинки, катга-катга харажатлар маори(|1
на маданият равнақи учун эмас, бялки мустабид режим сиёсатига маьқул
келадиган ислоҳотларга сарф этилди».
‘ Джураев А.Б Кризис узбекского литературного тскста как
социолингвистическая проблема // Филологическая наука ноного вска.
проблемн и решения Т.: 2003


’ Каснмова А.Г. История
Укитувчи, 1981. — С. 63.
’ ЎзР МДА, 412-жамғарма, 1-рўйхат, 23-иш, 1-варақ.
’ А.Навоий номидаги
кутубхонасининг архиви, 1934 йилги 68-сон буйруқ.
“ «Правда Востока», 1925, 22 июль.
" ЎзССР ДК архиви, кутубхона бўйича чиқарилган 1929 йилги 104-сон
буйруқ.
Ўша ерда, 1930 йилги 49-сон буйруқ.
” Ўша ерда, 1931 йилги 1-сон буйруқ.
'* Ўша ерда, 1932 йилги 14-сон буйруқ.
Ўша ерда, 1929 йилги 50-сои буйруқ.
Ўша ерда, 1933 йилги 1-сон буйруқ
Смолин Б.Н. Отдел комплектования. В кн.: Трудн ГПБ УзССР. Внп.
1.Т., 1935, с. 252.


-С 6
библиотечного дела п Узбекистане. ~ Т.:


Ўабекистон Республикаси Миллий


137

” ЎзР МДА, 412-жамғарма, 1 рўйхат, 26-иш, 53-варақ.

” «Узбекистанская правда», 1929, №55.
«Собрание постановлений и распоряжений прапительства УзССР», 1939, №39, с. 94.
” «Правда Востока», 1933, №224.
” «Узбекистанская правда», 1933, №165.
’’ Алишер Навоий номидаги Ўзбскистон Миллий кугубхонасининг архиви, кугубхона бўйича чиқарилган 1937 йилги 42—43 сон буйруқлар.
Государственная библиотека Узбекской ССР имени Алишера Навои. 1870—1970. — Т: Изд-во литературм и искусства им. Г.Гуляма, 1977. — С.82.
” Государственная библиотека Уэбекской ССР имени Алишера Навои. 1870—1970. — Т.: Изд-во литератури и искусства им. Г Гуляма, 1977. - С.90. Қаранг: Узбекистан за 15 лет. — Т.: 1939. — С.79.
’’ Қаранг: Ўзбскистон ССРтарихи. - Т.; 1970. - 460-6.
” Қаранг; Кормилицьгн А.И. Научная библиотека Ташкентского государствепного университета (1918—1993). — Т.; 1996. — С. 17,23.
” Ўша жойда.
” Қаранг: Расцвет культурм в Узбекистане. — Т.: Узбекистан, 1974. ~ С. 23.
Ўша ерда. — С 28.
” Ўша ерда. — С. 29.
” Қаранг: Наука в Узбекистаме. Т 1. — Т.: Фан, 1974. — С. 11.
Ўша ерда.
” Қаранг: Юлдашев Э.Ю., Исламов Э.Г. Библиотсчное обслуживание детей в в Узбекисгане. — Т.: 1989. — С. 9
” Ўша ерда. — С. 11.
” Қаранг: Касимова А.Г. История библиотечного дела в Узбекистане. — Т.; Ўқитувчи, 1981. — С. 73.
” Қаранг: Народное хозяйство Узбекской ССР за пятьдесят лет. Юбилейиьгй статистический ежегодник. — Т.; Узбекистан, 1974. — С; 10.
” Қараиг; Государственная библиотска Узбекской ССР имени Алишера Навои. 1870-1970. — Т.: Изд-во литератури и искусства им. Г.Гуляма, 1977. — С94.
Қаранг; Ўзбекистоннинг яиги тарихи. 2-китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. — 450—451 б.


138